<p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Si la Grande Guerre a vite trouv&eacute; dans le Thomas de Jean Cocteau sa plus c&eacute;l&egrave;bre figure d&rsquo;imposteur (<em style="box-sizing:border-box">Thomas l&rsquo;imposteur</em>, 1923), il aura fallu plus de temps pour qu&rsquo;&eacute;merge son &eacute;quivalent dans les fictions sur la Seconde Guerre mondiale. Sans doute le personnage d&rsquo;Albert Dehousse, protagoniste du roman&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>, de Jean-Fran&ccedil;ois Deniau (1989), et surtout de son adaptation filmique par Jacques Audiard en 1996, remplit-il cet office. Le film, qui a obtenu la palme du meilleur sc&eacute;nario au festival de Cannes et attir&eacute; plus d&rsquo;un demi-million de spectateurs en salles<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_1" id="footnoteref1_fluyrdk" name="lien_nbp_1" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Bibliothèque du film, [en ligne]. http://cinema.encyclopedie.films.bifi.fr/imprime.php?pk=59926 [site consulté le 4 août 2017].">1</a>, raconte l&rsquo;histoire (fictive) d&rsquo;un faux r&eacute;sistant montant de toute pi&egrave;ce sa l&eacute;gende &agrave; la Lib&eacute;ration et acc&eacute;dant &agrave; un haut grade militaire, avant de voir sa supercherie d&eacute;couverte. Il fournit &agrave; la fois un regard historique sur la Seconde Guerre mondiale et une r&eacute;flexion plus large sur le statut de l&rsquo;imposteur. D&rsquo;une part, il reprend une figure connue&nbsp;‑&nbsp;mais qui n&rsquo;avait jamais jusqu&rsquo;alors fait l&rsquo;objet d&rsquo;un traitement aussi serr&eacute;&nbsp;‑&nbsp;des r&eacute;cits sur la guerre, figure dont il ressaisit, cinquante ans apr&egrave;s le conflit, l&rsquo;importance symbolique majeure. D&rsquo;autre part, il interroge la puissance de fascination du mensonge, et, partant, de la fiction. Traitant donc &agrave; la fois d&rsquo;une &laquo;imposture&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">dans</em>&nbsp;la fiction&raquo; (l&rsquo;histoire d&rsquo;Albert Dehousse) et d&rsquo;une &laquo;imposture&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">de</em>&nbsp;la fiction<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_2" id="footnoteref2_kacjya8" name="lien_nbp_2" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Nathalie Kremer, Jean-Paul Sermain et Yen-Maï Tran-Gervat [dir.], «Présentation», Imposture et fiction dans les récits d’Ancien Régime, Paris, Hermann, 2016, p.11.">2</a></span></span>&raquo; (le film int&egrave;gre de fausses s&eacute;quences documentaires), selon une distinction &eacute;tablie par Nathalie Kremer, Jean-Paul Sermain et Yen-Ma&iuml; Tran-Gervat,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>&nbsp;invite &agrave; remonter aux lendemains de la Lib&eacute;ration pour r&eacute;fl&eacute;chir au sens, aux mutations et aux permanences de la figure de l&rsquo;imposteur r&eacute;sistant.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Plus pr&eacute;cis&eacute;ment, on voudrait montrer comment cette figure s&rsquo;est progressivement charg&eacute;e en complexit&eacute;, au fur et &agrave; mesure que son appr&eacute;hension se d&eacute;gageait de l&rsquo;urgence de l&rsquo;&eacute;v&eacute;nement et que la perspective historique et morale premi&egrave;re s&rsquo;effa&ccedil;ait au profit d&rsquo;une interrogation sur la fascination exerc&eacute;e par ce personnage-type. On adoptera un parcours en trois temps, qui correspondent cependant moins &agrave; trois p&eacute;riodes qu&rsquo;&agrave; trois variations sur le statut de l&rsquo;imposteur, selon qu&rsquo;il est la cible d&rsquo;une d&eacute;nonciation, la m&eacute;taphore d&rsquo;une culpabilit&eacute; ou l&rsquo;objet d&rsquo;une fascination. Dans le premier cas, c&rsquo;est-&agrave;-dire principalement dans plusieurs romans importants publi&eacute;s dans l&rsquo;imm&eacute;diat apr&egrave;s-guerre, &agrave; une &eacute;poque qui exige de la clart&eacute; apr&egrave;s la confusion des ann&eacute;es de guerre, l&rsquo;imposteur (le faux r&eacute;sistant) est une figure du mal aussit&ocirc;t d&eacute;nonc&eacute;e comme telle, un Autre auquel la communaut&eacute; doit arracher son masque pour se r&eacute;g&eacute;n&eacute;rer. Dans le deuxi&egrave;me cas, illustr&eacute; par&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La grande &eacute;clipse</em>&nbsp;d&rsquo;Alain Bosquet&nbsp;(1952), roman m&eacute;connu, mais tr&egrave;s int&eacute;ressant par sa fa&ccedil;on &agrave; la fois de r&eacute;crire&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Thomas l&rsquo;imposteur</em>&nbsp;et d&rsquo;op&eacute;rer un important changement de perspective, l&rsquo;imposteur n&rsquo;est plus un Autre mystificateur, mais un Soi-m&ecirc;me exprimant une impuissance collective. Loin d&rsquo;&ecirc;tre un h&eacute;raut du mal, l&rsquo;imposteur met en lumi&egrave;re la part de culpabilit&eacute; qui ronge le grand r&eacute;cit h&eacute;ro&iuml;que fran&ccedil;ais. Enfin, tout l&rsquo;int&eacute;r&ecirc;t du troisi&egrave;me et dernier cas de figure, celui d&rsquo;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>, est &agrave; la fois de ressaisir l&rsquo;importance du faux pendant et apr&egrave;s la Seconde Guerre mondiale et de quitter l&rsquo;ancrage historique pour initier une r&eacute;flexion sur le statut proprement mythique de l&rsquo;imposteur et sa parent&eacute; avec l&rsquo;&eacute;criture fictionnelle.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial"><strong style="box-sizing:border-box; font-weight:700">L&rsquo;imposture ou le mensonge de l&rsquo;Autre</strong></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Le personnage du r&eacute;sistant imposteur &eacute;merge dans la fiction d&egrave;s la Lib&eacute;ration. Sans &ecirc;tre omnipr&eacute;sent &ndash; l&rsquo;&eacute;poque lui pr&eacute;f&egrave;re de loin celui du r&eacute;sistant &ndash;, il constitue une figure relativement connue, dont il faut d&#39;abord comprendre le contexte de cr&eacute;ation pour identifier la fonction.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">L&rsquo;une des caract&eacute;ristiques majeures de la Seconde Guerre mondiale est d&rsquo;avoir &eacute;t&eacute; une &laquo;guerre du faux&raquo; (Umberto Eco), et ce &agrave; plusieurs &eacute;gards. C&rsquo;est une guerre de propagande, tout d&#39;abord, d&eacute;livrant des v&eacute;rit&eacute;s totalement inconciliables selon que l&rsquo;on prend ses sources &agrave; Radio Paris ou &agrave; Radio Londres&nbsp;‑&nbsp;l&rsquo;imposture d&eacute;signant alors tant&ocirc;t le gouvernement de la France libre, qui n&rsquo;avait pas re&ccedil;u les pleins pouvoirs de l&rsquo;Assembl&eacute;e nationale en 1940, tant&ocirc;t le gouvernement de Vichy, non &eacute;lu. &Agrave; la Lib&eacute;ration, c&rsquo;est la question du double jeu de Vichy, &agrave; laquelle les proc&egrave;s des grands collaborateurs donneront bient&ocirc;t un large &eacute;cho, qui contribue &agrave; brouiller les lignes entre (vrais) gages donn&eacute;s &agrave; l&rsquo;Allemagne nazie et (faux) soutien &agrave; la R&eacute;sistance. Sur un plan bien plus prosa&iuml;que, mais dont un tr&egrave;s grand nombre d&rsquo;&eacute;crits font &eacute;tat et dont on voit bien &agrave; quel point il a pu marquer les esprits, la vie sous l&rsquo;Occupation a donn&eacute; lieu &agrave; un v&eacute;ritable d&eacute;ferlement de produits de substitution et ersatz en tous genres&nbsp;: charbon blanc et bonbons vitamin&eacute;s<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_3" id="footnoteref3_uq61gx4" name="lien_nbp_3" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="René Fallet, Banlieue sud-est [1947], Paris, Denoël, 1966, p.49.">3</a>, limonade saccharin&eacute;e<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_4" id="footnoteref4_lx7drr7" name="lien_nbp_4" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Jean Malaquais, Planète sans visa [1947], Paris, Phébus, «Libretto», 2009, p.46.">4</a></span></span>, &oelig;ufs en poudre et artichauts d&eacute;shydrat&eacute;s donnant &agrave; la vitrine des fameux cr&eacute;miers d&rsquo;<em style="box-sizing:border-box">Au bon beurre</em>&nbsp;l&rsquo;apparence d&rsquo;une &laquo;douce et moqueuse imposture<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_5" id="footnoteref5_e65zmeu" name="lien_nbp_5" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Jean Dutourd, Au bon beurre, Paris, Gallimard, 1952, p.159 et 148.">5</a></span></span>&raquo;. Sur le plan militaire, enfin, les sp&eacute;cificit&eacute;s de la lutte clandestine et de la guerre du renseignement ont mis &agrave; l&rsquo;honneur le d&eacute;guisement et la facticit&eacute;. Les &laquo;fausses cartes, les fausses d&eacute;clarations, le mensonge&raquo; figurent parmi les &laquo;plaisirs&raquo; de l&rsquo;Occupation recens&eacute;s par Jean Paulhan<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_6" id="footnoteref6_4zfkjd9" name="lien_nbp_6" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Jean Paulhan, «Quelques raisons de nous réjouir», Les Lettres françaises, 12 mai 1945, p.1.">6</a></span></span>, ce que confirment bien des r&eacute;cits de r&eacute;sistants. Dans&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Mes &eacute;vasions</em>, le g&eacute;n&eacute;ral Giraud raconte ainsi s&rsquo;&ecirc;tre &eacute;vad&eacute; en se faisant passer pour un ing&eacute;nieur en soie artificielle, muni de fausses lunettes et de fausses moustaches. Alain Bosquet explique quant &agrave; lui, dans son autofiction, comment les services de contre-espionnage alli&eacute;s se sont attel&eacute;s &agrave; multiplier les &laquo;fausses nouvelles, [l]es feintes, [l]es d&eacute;barquements presque garantis&raquo;, afin qu&rsquo;&laquo;au milieu de ces renseignements, les vrais ne serv[ent] &agrave; rien<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_7" id="footnoteref7_809j0f1" name="lien_nbp_7" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Alain Bosquet, Les fêtes cruelles, Paris, Grasset, 1984, p.218.">7</a>&nbsp;</span></span>&raquo;, et le r&eacute;sistant Pierre Nord, dans un roman s&rsquo;appuyant sur son exp&eacute;rience r&eacute;elle, fait dire &agrave; l&rsquo;un de ses personnages: &laquo;Vous n&rsquo;&ecirc;tes, en somme, que l&rsquo;un des milliers de microbes, poisons et virus d&rsquo;une &eacute;norme entreprise d&rsquo;intoxication<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_8" id="footnoteref8_8ic8r8g" name="lien_nbp_8" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Pierre Nord, Le guet-apens d’Alger, Paris, Fayard, 1955, p.111.">8</a></span></span>&raquo;.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">L&rsquo;apr&egrave;s-guerre exige une d&eacute;sintoxication, et la figure de l&rsquo;imposteur sert d&egrave;s lors tr&egrave;s pr&eacute;cis&eacute;ment &agrave; indiquer que la maladie est loin d&rsquo;&ecirc;tre &eacute;radiqu&eacute;e. Le terme d&rsquo;imposteur, avec ce qu&rsquo;il charrie de p&eacute;joratif, ne d&eacute;signe jamais le rus&eacute; r&eacute;sistant dont il vient d&rsquo;&ecirc;tre question, mais le faux r&eacute;sistant, celui qui s&rsquo;invente un pass&eacute; r&eacute;sistant dans les derniers mois du conflit, et qu&rsquo;un bon nombre de fictions d&rsquo;apr&egrave;s-guerre s&rsquo;acharnent &agrave; &eacute;pingler. Elles se fondent sur &laquo;la dichotomie v&eacute;rit&eacute;/imposture<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_9" id="footnoteref9_9um7sy2" name="lien_nbp_9" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Marc Angenot, La parole pamphlétaire. Typologie des discours modernes, Paris, Payot &amp; Rivages, 1995, p.85.">9</a></span></span>&raquo; identifi&eacute;e par Marc Angenot dans ses travaux sur la parole pamphl&eacute;taire. Si elles ne sont pas toutes, loin de l&agrave;, des pamphlets au sens propre, elles font une large place &agrave; la d&eacute;nonciation satirique d&rsquo;un &eacute;tat de fait social et adoptent une m&ecirc;me configuration: un narrateur, garant de la v&eacute;rit&eacute;, r&eacute;cuse une &laquo;imposture&raquo; ou l&rsquo;une de ses variantes recens&eacute;es par Marc Angenot, &laquo;scandale, escroquerie, mystification, charlatanisme, usurpation<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_10" id="footnoteref10_6bretlb" name="lien_nbp_10" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid., p.89.">10</a></span></span>&raquo;. La figure de l&rsquo;imposteur devient l&rsquo;image d&rsquo;une confusion historique qui confine &agrave; la crise d&rsquo;identit&eacute; nationale, voire, dans les milieux proches de la collaboration (chez Marcel Aym&eacute;, par exemple), celle d&rsquo;une usurpation politique.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Dans le premier cas, les romans mettent en lumi&egrave;re la confusion et les menus arrangements avec la v&eacute;rit&eacute; qui caract&eacute;risent la sortie de la guerre. Les journ&eacute;es de la Lib&eacute;ration constituent dans cette perspective le cadre privil&eacute;gi&eacute; de la d&eacute;nonciation, parce qu&rsquo;elles donnent &agrave; voir un contraste maximal entre l&rsquo;image (id&eacute;alis&eacute;e) d&rsquo;un pays vainqueur et unifi&eacute; (ce qu&rsquo;Henry Rousso, puis Sylvie Lindeperg ont qualifi&eacute; de &laquo;souvenir-&eacute;cran&raquo; et que symbolise le film&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La lib&eacute;ration de Paris</em>, en 1944<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_11" id="footnoteref11_ni1fe4m" name="lien_nbp_11" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Henry Rousso, Le syndrome de Vichy (1944-198…), Paris, Seuil, 1987; Sylvie Lindeperg, Les écrans de l’ombre. La Seconde Guerre mondiale dans le cinéma français (1944-1969), Paris, CNRS Éditions, 1997.">11</a></span></span>) et le ferment de d&eacute;sordre qu&rsquo;incarne la figure de l&rsquo;imposteur. C&rsquo;est le cas par exemple dans le tableau de la Lib&eacute;ration donn&eacute; par Ren&eacute; Fallet dans&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Banlieue sud-est</em>, roman qui fait beaucoup parler de lui en 1947:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box">L&rsquo;unanimit&eacute; nationale n&rsquo;est plus un vain mot. Monsieur Moudeveau oublie magnanimement les 500 billets qu&rsquo;il a touch&eacute;s du Reich pour &laquo;&nbsp;des bricoles&nbsp;&raquo;, astique ses d&eacute;corations, et d&eacute;crasse un vieux pistolet pour courir sus &agrave; l&rsquo;occupant<a class="see-footnote" href="#nbp_12" id="footnoteref12_ewz1f7h" name="lien_nbp_12" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="René Fallet, Banlieue sud-est, op. cit., p.342.">12</a></span></span><font size="1"><font style="box-sizing: border-box;">.</font></font></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Ce seul exemple, caract&eacute;ristique du traitement de l&rsquo;imposture dans la p&eacute;riode, fait &eacute;cho &agrave; deux r&eacute;flexions d&rsquo;Anne-Marie Callet-Bianco dans un article sur la fortune des personnages d&rsquo;imposteurs dans la litt&eacute;rature romantique. D&rsquo;une part, l&rsquo;imposteur est une figure politique &laquo;qui fait fonction de r&eacute;v&eacute;lateur&raquo; en pointant un dysfonctionnement de la soci&eacute;t&eacute; (ici, une vision ir&eacute;nique du peuple fran&ccedil;ais en guerre). D&rsquo;autre part, l&rsquo;imm&eacute;diat apr&egrave;s-guerre rappelle la France de la premi&egrave;re moiti&eacute; du xix<sup style="box-sizing:border-box; font-size:8.925px; line-height:0; position:relative; vertical-align:baseline; top:-0.5em">e</sup>&nbsp;s., quand &laquo;tout&nbsp;‑&nbsp;noms et titres soigneusement cach&eacute;s puis repris, anciennes appartenances rompues, hi&eacute;rarchies traditionnelles ni&eacute;es&nbsp;‑&nbsp;concourt &agrave; la complexit&eacute;<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_13" id="footnoteref13_lffxqor" name="lien_nbp_13" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Anne-Marie Callet-Bianco, «L’imposture romantique en quelques exemples», dans Arlette Bouloumié [dir.], L’imposture dans la littérature, Angers, Presses de l’université d’Angers, 2011, p.158 et 159.">13</a></span></span>&raquo;. La France de la Lib&eacute;ration, d&eacute;stabilis&eacute;e par la &laquo;guerre du faux&raquo; &eacute;voqu&eacute;e plus haut, conna&icirc;t une &laquo;crise d&rsquo;identit&eacute;&raquo; nationale dont le signe le plus s&ucirc;r est l&rsquo;&eacute;mergence du personnage de l&rsquo;imposteur.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Un autre imposteur, sensiblement &agrave; la m&ecirc;me &eacute;poque, nous ram&egrave;ne plus loin encore dans le temps, aux origines m&eacute;di&eacute;vales de la figure telles que les a identifi&eacute;es Arlette Bouloumi&eacute; dans&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">L&rsquo;imposture dans la litt&eacute;rature</em><span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_14" id="footnoteref14_gl88980" name="lien_nbp_14" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Arlette Bouloumié, «Avant-propos», ibid., p.13.">14</a></span></span>. Il s&rsquo;agit de Merlandon, dans&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La peau et les os</em>&nbsp;de Georges Hyvernaud (1949). Merlandon est le prototype du personnage moyen qui s&rsquo;invente un pass&eacute; h&eacute;ro&iuml;que, en l&rsquo;occurrence en r&eacute;cup&eacute;rant la m&eacute;moire d&rsquo;un r&eacute;sistant d&eacute;nomm&eacute; Ruche, tortur&eacute; puis fusill&eacute;:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box">C&rsquo;est autour de Ruche que s&rsquo;enroulent les souvenirs de Merlandon. [&hellip;] Il s&rsquo;est doucement gliss&eacute; dans le destin de Ruche, dans le combat et le silence de Ruche. Il enchev&ecirc;tre dans ses r&eacute;cits ambigus et path&eacute;tiques ce que Ruche a fait et ce qu&rsquo;il a fait, lui, Merlandon, et ce qu&rsquo;il aurait pu faire<a class="see-footnote" href="#nbp_15" id="footnoteref15_ginxes0" name="lien_nbp_15" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Georges Hyvernaud, La peau et les os, Paris, Le Dilettante, «Pocket», 2008, p.26.">15</a></span></span><font size="1"><font style="box-sizing: border-box;">.</font></font></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">&laquo;S&rsquo;enrouler&raquo;, &laquo;se glisser&raquo;: Merlandon ressemble au serpent de la Gen&egrave;se, brouillant les distinctions auparavant bien &eacute;tablies. La Lib&eacute;ration est le temps de la confusion collective, d&eacute;nonc&eacute;e par un narrateur &laquo;&eacute;tranger &agrave; ce drame confus&raquo; et, de ce fait, capable de d&eacute;celer les &laquo;ruses du langage<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_16" id="footnoteref16_fzobs1c" name="lien_nbp_16" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid., p.27.">16</a></span></span>&raquo; - encore un attribut du diable, qui fera le succ&egrave;s de Renart au Moyen &Acirc;ge. L&rsquo;imposteur chez Hyvernaud symbolise le &laquo;mythe exaltant&raquo; d&rsquo;une nation qui se joue la com&eacute;die de l&rsquo;h&eacute;ro&iuml;sme g&eacute;n&eacute;ralis&eacute;.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">La d&eacute;nonciation de l&rsquo;imposture culmine dans&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Les for&ecirc;ts de la nuit</em>&nbsp;de Jean-Louis Curtis, prix Goncourt 1947. C&rsquo;est dans ce roman qu&rsquo;on trouve le personnage le plus d&eacute;velopp&eacute; d&rsquo;imposteur, en la personne de Darricade, homme d&rsquo;une &laquo;adroite duplicit&eacute;<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_17" id="footnoteref17_j2e1z3z" name="lien_nbp_17" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Jean-Louis Curtis, Les forêts de la nuit, Paris, J’ai lu, 1976, p.219.">17</a></span></span>&raquo;, ancien Croix-de-feu avant la guerre, politiquement r&eacute;actionnaire, mais qui, sentant le vent tourner, s&rsquo;engage secr&egrave;tement dans la R&eacute;sistance tout en donnant des gages &agrave; l&rsquo;occupant allemand. L&agrave; encore, cependant, le personnage n&rsquo;est que le r&eacute;v&eacute;lateur d&rsquo;une imposture plus g&eacute;n&eacute;rale, qui se dit par le vocabulaire de la com&eacute;die. Si, chez Fallet, les journ&eacute;es de la Lib&eacute;ration constituaient une &laquo;tragi-com&eacute;die<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_18" id="footnoteref18_j3hgd3z" name="lien_nbp_18" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="René Fallet, Banlieue sud-est, op. cit., p.298.">18</a></span></span>&raquo;, elles se r&eacute;v&egrave;lent chez Curtis une &laquo;m&eacute;diocre pantalonnade&raquo;, un &laquo;guignol&raquo; ou un &laquo;prodigieux spectacle<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_19" id="footnoteref19_84ex1b2" name="lien_nbp_19" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Jean-Louis Curtis, Les forêts de la nuit, op. cit., p.410.">19</a></span></span>&raquo;. Quand la foule, d&eacute;crite comme passive sous l&rsquo;Occupation, se r&eacute;jouit de tondre quelques femmes tenues pour suspectes, l&rsquo;imposture est reine, et le motif du &laquo;monde invers&eacute;&raquo;, consid&eacute;r&eacute; par Marc Angenot comme un&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">topos&nbsp;</em>du pamphlet, refait surface &agrave; travers la mention du &laquo;sot carnaval des femmes punies<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_20" id="footnoteref20_88tyymu" name="lien_nbp_20" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid., p.416.">20</a></span></span>&raquo;. &laquo;Le spectacle du scandale et de l&rsquo;imposture r&eacute;clame d&rsquo;abord l&rsquo;explosion de col&egrave;re<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_21" id="footnoteref21_u2rcbsy" name="lien_nbp_21" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Marc Angenot, La parole pamphlétaire, op. cit., p.249.">21</a></span></span>&raquo;, &eacute;crit le m&ecirc;me Marc Angenot. C&rsquo;est exactement le cas dans&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Les For&ecirc;ts de la nuit</em>:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box">Il aurait voulu qu&rsquo;une automitrailleuse allemande f&icirc;t irruption tout &agrave; coup sur la place, et cingl&acirc;t de son fouet meurtrier la populace. Qu&rsquo;il serait bon de les entendre hurler de peur, de les voir se carapater, se culbuter, se pi&eacute;tiner dans une panique &eacute;perdue<a class="see-footnote" href="#nbp_22" id="footnoteref22_hdenlsl" name="lien_nbp_22" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Jean-Louis Curtis, Les forêts de la nuit, op. cit., p.413.">22</a></span></span><font size="1"><font style="box-sizing: border-box;">.</font></font></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">La &laquo;sainte col&egrave;re&raquo; du personnage donne au texte une couleur proprement apocalyptique, aux deux sens du terme: il peint une atmosph&egrave;re de fin du monde et d&eacute;voile la mystification de ceux qui se refont une virginit&eacute; sur le dos de quelques boucs &eacute;missaires, avant d&rsquo;appeler sur eux la col&egrave;re de Dieu, l&rsquo;automitrailleuse allemande jouant le r&ocirc;le des cavaliers de l&rsquo;Apocalypse. Le r&egrave;gne de la confusion suscite un fantasme de d&eacute;voilement et de justice.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">On l&rsquo;a dit, ces divers r&eacute;cits d&rsquo;une imposture ont un sens politique marqu&eacute;. Ils &eacute;vitent cependant la partisanerie, au sens o&ugrave; ils ne militent jamais en faveur de tel ou tel parti, &agrave; l&rsquo;exception des tableaux de la Lib&eacute;ration dress&eacute;s par les &eacute;crivains proches de l&rsquo;extr&ecirc;me droite, qui doivent &ecirc;tre trait&eacute;s &agrave; part. On sait que la d&eacute;nonciation de l&rsquo;imposture a toujours &eacute;t&eacute; une fa&ccedil;on de s&rsquo;attaquer aux pouvoirs en place, m&eacute;decins chez Moli&egrave;re ou pr&ecirc;tres chez Bernanos. Pas &eacute;tonnant d&egrave;s lors, dans le contexte de la Lib&eacute;ration, que les &eacute;crivains proches de la collaboration s&rsquo;en prennent &agrave; ces nouveaux &laquo;tenants de l&rsquo;ordre &eacute;tabli<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_23" id="footnoteref23_j4rntsq" name="lien_nbp_23" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Arlette Bouloumié, «Avant-propos», op. cit., p.16.">23</a></span></span>&raquo; que sont les r&eacute;sistants. Autour de l&rsquo;ann&eacute;e 1947 se forge dans ces milieux le concept de &laquo;r&eacute;sistantialisme&raquo;, qui d&eacute;signe, non pas un rejet de la R&eacute;sistance, mais une critique des &laquo;fanfarons de la derni&egrave;re heure&raquo; et de la fa&ccedil;on dont les communistes auraient pris le contr&ocirc;le de la R&eacute;sistance &agrave; la Lib&eacute;ration: le r&eacute;gime de Vichy &eacute;tait tout &agrave; fait l&eacute;gitime apr&egrave;s la d&eacute;b&acirc;cle, il a jou&eacute; un habile double jeu avec les Allemands et doit donc &ecirc;tre consid&eacute;r&eacute; comme une force de la R&eacute;sistance au m&ecirc;me titre que les gaullistes et les communistes<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_24" id="footnoteref24_l4iih29" name="lien_nbp_24" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Sur le résistantialisme, voir Henry Rousso, op. cit., p.39.">24</a></span></span>. Dans cette perspective, la figure de l&rsquo;imposteur est &eacute;videmment celle qui s&rsquo;impose pour d&eacute;noncer l&rsquo;usurpation communiste. Si Curtis &eacute;chappe &agrave; cette cat&eacute;gorie, car il ne justifie jamais le soutien &agrave; Vichy et ne s&rsquo;attaque pas particuli&egrave;rement aux communistes,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">l&rsquo;Uranus&nbsp;</em>de Marcel Aym&eacute; (1948) est tout entier le r&eacute;cit de cette usurpation et du &laquo;mensonge colossal&raquo; de la Lib&eacute;ration. Une citation suffit &agrave; en donner un bon aper&ccedil;u:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box">Les hypocrites se chiffraient maintenant par millions. Dans toutes les provinces de France, dans tous les villages, dans les grandes villes et dans les petites, il voyait grouiller ces gens &agrave; double visage, reconnaissables &agrave; une attitude un peu g&ecirc;n&eacute;e et compos&eacute;e, au ton doucereux de leurs propos, &agrave; l&rsquo;art d&rsquo;utiliser les silences dans la conversation, &agrave; leurs sourires conciliants et l&eacute;g&egrave;rement serviles, comme s&rsquo;ils &eacute;taient des inf&eacute;rieurs<a class="see-footnote" href="#nbp_25" id="footnoteref25_xizz6st" name="lien_nbp_25" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Marcel Aymé, Uranus, Œuvres romanesques complètes, iii, Paris, Gallimard, «Bibl. de la Pléiade», 2001, p.1057-1058.">25</a></span></span><font size="1"><font style="box-sizing: border-box;">.</font></font></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Il faut bien comprendre que ces &laquo;hypocrites&raquo;, ces com&eacute;diens, ne sont pas en cause, puisqu&rsquo;ils le sont comme par obligation sociale: la v&eacute;ritable faute incombe &agrave; un r&eacute;gime politique qui contraint tout un peuple&nbsp;‑&nbsp;honn&ecirc;tement p&eacute;tainiste&hellip;&nbsp;‑&nbsp;au mensonge h&eacute;ro&iuml;que et unanimiste, et instaure, avec l&rsquo;&eacute;puration, une nouvelle tyrannie visiblement pire que celle qui s&eacute;vissait sous l&rsquo;Occupation.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Le cas d&rsquo;<em style="box-sizing:border-box">Uranus</em>, dans sa partialit&eacute; m&ecirc;me et son outrance, illustre au mieux la fonction politique que rev&ecirc;t la figure de l&rsquo;imposteur dans l&rsquo;imm&eacute;diat apr&egrave;s-guerre. Il ne doit pas faire croire que cette derni&egrave;re est r&eacute;serv&eacute;e &agrave; l&rsquo;extr&ecirc;me droite&nbsp;&ndash;&nbsp; Fallet et Hyvernaud sont de gauche, favorables &agrave; la R&eacute;sistance, et ils contestent le discours h&eacute;ro&iuml;que sans accr&eacute;diter la l&eacute;gende noire de l&rsquo;&eacute;puration&nbsp;‑&nbsp;, mais il partage avec&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Banlieue sud-est</em>&nbsp;ou&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La peau et les os</em>&nbsp;deux traits communs &agrave; ce premier ensemble&nbsp;de romans: tous font de l&rsquo;imposteur &agrave; la fois un mystificateur malfaisant et un Autre absolu, que combat un narrateur garant de l&rsquo;&eacute;thique et de la v&eacute;rit&eacute;. C&rsquo;est ce rapport binaire &agrave; l&rsquo;imposture que modifie substantiellement un roman comme&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La Grande &eacute;clipse</em>.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial"><strong style="box-sizing:border-box; font-weight:700">&laquo;Jouir de la victoire des autres&raquo;: imposture et culpabilit&eacute; collective</strong></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial"><em style="box-sizing:border-box">La Grande &eacute;clipse</em>&nbsp;retrace le parcours d&rsquo;un jeune homme, Andr&eacute; B&eacute;n&eacute;vent, de sa mobilisation pendant la &laquo;dr&ocirc;le de guerre&raquo; jusqu&rsquo;&agrave; ses activit&eacute;s au sein de l&rsquo;arm&eacute;e fran&ccedil;aise d&rsquo;Occupation en Allemagne en 1945. Le roman para&icirc;t en 1952 chez Gallimard dans un relatif anonymat et a aujourd&#39;hui rejoint les oubliettes de l&rsquo;histoire. C&rsquo;est pourtant un ouvrage passionnant, dans ses maladresses comme dans ses r&eacute;ussites, et un objet particuli&egrave;rement int&eacute;ressant pour traiter le sens de l&rsquo;imposture dans les r&eacute;cits sur la Seconde Guerre mondiale.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Cette fois, et contrairement &agrave; ce qui a &eacute;t&eacute; observ&eacute; plus haut, c&rsquo;est le protagoniste qui assume le statut d&rsquo;imposteur. Or, comme l&rsquo;&eacute;crit Vincent Jouve dans&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">L&rsquo;Effet-personnage dans le roman</em>, &laquo;notre sympathie &agrave; l&rsquo;&eacute;gard de quelqu&#39;un est proportionnelle &agrave; la connaissance que nous avons de lui: plus nous en savons sur un &ecirc;tre, plus nous nous sentons concern&eacute;s par ce qui lui arrive<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_26" id="footnoteref26_py71c4a" name="lien_nbp_26" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Vincent Jouve, L’Effet-personnage dans le roman, Paris, P.U.F., 1992, p.132.">26</a></span></span>&raquo;. La configuration narrative de&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La Grande &eacute;clipse</em>&nbsp;impose donc au lecteur un rapport d&rsquo;intimit&eacute; avec un imposteur qui, en outre, n&rsquo;est pas un mystificateur opportuniste. Contrairement &agrave; Merlandon ou Darricade, il ne souhaite rien tant que partir au combat, comme l&rsquo;atteste la formule du&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Guerrier appliqu&eacute;</em>, de Jean Paulhan, plac&eacute;e en exergue du roman: &laquo;Pourvu que j&rsquo;aie le temps de me battre quelques jours&raquo;. H&eacute;las, la guerre ne cesse de se refuser &agrave; lui. Sa situation est tout enti&egrave;re r&eacute;sum&eacute;e dans ces deux phrases,&nbsp;et dans l&rsquo;oxymore final: &laquo;Je veux devenir un homme, un soldat qui a fait son devoir, qui au moins une fois a tu&eacute; un de ses semblables. Il n&rsquo;a trouv&eacute; ni front, ni ennemi, ce soldat de l&rsquo;arri&egrave;re que je suis<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_27" id="footnoteref27_emp93ga" name="lien_nbp_27" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Alain Bosquet, La Grande Éclipse, Paris, Gallimard, 1952, p.48.">27</a></span></span>&raquo;.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">O&ugrave; donc se situe l&rsquo;imposture chez Bosquet? Dans le fait qu&rsquo;Andr&eacute;, que la troisi&egrave;me et derni&egrave;re partie du livre d&eacute;crit en vainqueur au sein de l&rsquo;arm&eacute;e d&rsquo;Occupation, n&rsquo;a jamais v&eacute;ritablement particip&eacute; &agrave; la guerre. Il occupe successivement trois positions de l&rsquo;arri&egrave;re depuis lesquelles la guerre se r&eacute;duit &agrave; un jeu inoffensif. Mobilis&eacute; tout d&rsquo;abord, pendant la &laquo;dr&ocirc;le de guerre&raquo;, chez les chasseurs alpins, il en arbore fi&egrave;rement le costume et apprend son &laquo;r&ocirc;le de pionnier alpin, ses instructeurs sachant mieux que quiconque qu&rsquo;une fois le r&ocirc;le bien appris, il serait trop tard pour le jouer<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_28" id="footnoteref28_b99m864" name="lien_nbp_28" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid., p.41.">28</a></span></span>&raquo;. Except&eacute; une rapide escarmouche, rien ne se passe: la bataille de France, pour Andr&eacute;, qui se trouve trop loin du front, est un simulacre que souligne la pr&eacute;gnance du vocabulaire th&eacute;&acirc;tral. Le livre deuxi&egrave;me envoie le h&eacute;ros aux &Eacute;tats-Unis, o&ugrave; il se voit proposer &laquo;d&rsquo;aller &agrave; l&rsquo;&eacute;cole et d&rsquo;apprendre son r&ocirc;le de futur occupant<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_29" id="footnoteref29_n0plky7" name="lien_nbp_29" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid., p.139.">29</a></span></span>&raquo;. De la guerre, B&eacute;n&eacute;vent ne voit encore une fois que les simulations, travaill&eacute;es &agrave; l&rsquo;universit&eacute; de Stanford ou au camp Ritchie: &laquo;Tout &agrave; l&rsquo;heure, il jouerait le r&ocirc;le d&rsquo;un lieutenant-colonel &agrave; la t&ecirc;te d&rsquo;un bataillon. Il donnerait l&rsquo;assaut &agrave; une colline postiche et s&rsquo;emparerait de prisonniers th&eacute;oriques<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_30" id="footnoteref30_1jff1fs" name="lien_nbp_30" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid., p.141.">30</a></span></span>&raquo;. &Agrave; Londres, enfin, B&eacute;n&eacute;vent parvient &agrave; jouer un r&ocirc;le dans la bataille, puisqu&rsquo;il travaille pour le Renseignement. Mais, &agrave; trop grande distance de la violence r&eacute;elle, sa guerre reste un jeu, ou un cirque: les bureaux se situent dans &laquo;les grands magasins en plein Oxford Circus&raquo;, plus pr&eacute;cis&eacute;ment dans l&rsquo;ancien &laquo;rayon des jouets<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_31" id="footnoteref31_471rok9" name="lien_nbp_31" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid., p.158.">31</a></span></span>&raquo;. Charg&eacute; de reporter sur un plan les d&eacute;fenses allemandes le long de la c&ocirc;te fran&ccedil;aise, Andr&eacute; n&rsquo;a affaire qu&rsquo;aux signes de la guerre&nbsp;: cartes, points, fl&egrave;ches, vecteurs. Sa guerre se r&eacute;sume &agrave; une &laquo;guerre pour rire&raquo;, selon le titre du livre premier.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">&Eacute;trange sentiment, d&egrave;s lors, que de d&eacute;barquer sur les plages de Normandie, trois mois apr&egrave;s les arm&eacute;es alli&eacute;es, dans la peau d&rsquo;un vainqueur, acclam&eacute; par les paysans: &laquo;Cette terre, il n&rsquo;avait pas le sentiment de la fouler en lib&eacute;rateur. Il &eacute;tait, comme toujours, un &eacute;tranger&nbsp;et un t&eacute;moin un peu &agrave; l&rsquo;&eacute;cart<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_32" id="footnoteref32_jiglza9" name="lien_nbp_32" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid., p.167.">32</a></span></span>&raquo;. M&ecirc;me chose &agrave; Paris:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box">Il consid&eacute;rait la capitale comme une amie qu&rsquo;il avait outrageusement abandonn&eacute;e et il se savait coupable de n&rsquo;avoir pas partag&eacute; ses peines. Il avait fui, comme un l&acirc;che; maintenant, il revenait en vainqueur: il y avait dans son destin une telle tricherie!&nbsp;</span></span></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Cette tricherie, au fondement biographique (Alain Bosquet est le pseudonyme d&rsquo;Anatole Bisk, n&eacute; en Russie, &eacute;migr&eacute; en Belgique, puis mobilis&eacute; en France) et existentiel<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_33" id="footnoteref33_5pxeda6" name="lien_nbp_33" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="La place manque ici pour développer en longueur les racines existentielles de ce sentiment d’imposture. Ce personnage sans spontanéité, que «tant de supercheries […] avaient dépourvu du moindre trait personnel» (ibid., p.88), et qui ne coïncide jamais tout à fait ni avec le monde, ni avec lui-même, doit beaucoup à Kafka et partage plus d’un trait commun avec le Meursault de L’étranger (Albert Camus, 1942).">33</a></span></span>, est surtout collective. C&rsquo;est la tricherie d&rsquo;un pays qui s&rsquo;arroge seul la victoire, symbolis&eacute;e par le discours du g&eacute;n&eacute;ral de Gaulle &agrave; l&rsquo;H&ocirc;tel de Ville le 25 ao&ucirc;t 1944, discours lui-m&ecirc;me parodi&eacute; dans le roman:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box">Paris ce village au c&oelig;ur du passant, Paris cette odeur de pain frais, Paris ce Pierrot qui boude,&nbsp;quand on fait mal &agrave; la ros&eacute;e, Paris frappait du pied, Paris parlait de ses droits et de sa L&eacute;gion d&rsquo;honneur. &laquo;Nous sommes quittes, se dit Andr&eacute;: moi un vainqueur qui a honte de la victoire, et vous, ma ville, qui la prenez &agrave; votre compte<a class="see-footnote" href="#nbp_34" id="footnoteref34_5aixem2" name="lien_nbp_34" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid., p.169.">34</a></span></span><font size="1"><font style="box-sizing: border-box;">&raquo;.</font></font></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">On voit tout ce qui s&eacute;pare cette configuration de celle du premier ensemble: si l&rsquo;imposture d&eacute;signe toujours le mensonge du discours h&eacute;ro&iuml;que et unanime, elle n&rsquo;est pas intention maligne de tromper, mais cons&eacute;quence d&rsquo;un &eacute;chec; elle n&rsquo;inspire pas la col&egrave;re contre autrui, mais suscite un malaise diffus, le regret lancinant de n&rsquo;avoir pas &eacute;t&eacute; &agrave; la hauteur des &eacute;v&eacute;nements et de devoir son statut de vainqueur &agrave; un maquillage de l&rsquo;histoire. Il faudra &laquo;&ldquo;Jouir de la victoire des autres&rdquo;: Andr&eacute; B&eacute;n&eacute;vent n&rsquo;avait cess&eacute; de songer &agrave; cette formule depuis que l&rsquo;avion avait quitt&eacute; Paris<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_35" id="footnoteref35_m1t9pcr" name="lien_nbp_35" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid., p.177.">35</a></span></span>&raquo;. Am&egrave;re jouissance, fond&eacute;e sur un sentiment de culpabilit&eacute; que la derni&egrave;re partie du roman retourne en monstruosit&eacute;: Andr&eacute; le faux vainqueur devient un vrai bourreau aupr&egrave;s des populations civiles allemandes. Il multiplie les exactions dans une atmosph&egrave;re de fin du monde o&ugrave; cohabitent meurtre, viol, inceste, et m&ecirc;me anthropophagie. Ici encore, la lecture doit &ecirc;tre politique: l&rsquo;imposture d&rsquo;Andr&eacute; devenue barbarie, c&rsquo;est le mensonge des d&eacute;mocraties occidentales &agrave; qui la victoire a arrog&eacute; tous les droits, dont celui de larguer une bombe atomique sur Hiroshima, &eacute;voqu&eacute;e quelques pages plus loin dans le roman. C&rsquo;est plus largement le mensonge de toute histoire faite par les vainqueurs:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box">La victoire lui avait donn&eacute; la sagesse et la responsabilit&eacute; de r&eacute;apprendre la vie aux vaincus. [&hellip;] Par d&eacute;finition il &eacute;tait irr&eacute;prochable. [&hellip;] L&rsquo;Allemagne, cela ne faisait plus l&rsquo;ombre d&rsquo;un doute, &eacute;tait coupable de tous les maux et de tous les crimes de l&rsquo;histoire<a class="see-footnote" href="#nbp_36" id="footnoteref36_ceqa323" name="lien_nbp_36" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid., p.183.">36</a></span></span><font size="1"><font style="box-sizing: border-box;">.</font></font></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">L&rsquo;imposture n&rsquo;est plus la faute de l&rsquo;Autre, &eacute;pingl&eacute;e depuis la position confortable qui est celle des tenants de la v&eacute;rit&eacute;, mais une invite &agrave; rechercher en soi le mensonge et ses cons&eacute;quences tragiques.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">On conclura en signalant un autre cheminement, celui qui va de la Premi&egrave;re &agrave; la Seconde Guerre mondiale, de&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Thomas l&rsquo;imposteur&nbsp;</em>&agrave;&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La Grande &eacute;clipse</em>. Leurs deux ouvertures se font tr&egrave;s clairement &eacute;cho (&laquo;La guerre commen&ccedil;a dans le plus grand d&eacute;sordre&raquo;&nbsp;/&nbsp;&laquo;Pendant plusieurs mois, Andr&eacute; B&eacute;n&eacute;vent avait attendu que la guerre pr&icirc;t une allure violente et que le chaos s&rsquo;empar&acirc;t de lui<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_37" id="footnoteref37_db8lw5g" name="lien_nbp_37" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Jean Cocteau, Thomas l’imposteur, Paris, Gallimard, «Folio», 1984, p.7; Alain Bosquet, La grande éclipse, op. cit., p.9.">37</a></span></span>&raquo;), et un m&ecirc;me parall&egrave;le &eacute;tabli entre l&rsquo;enfant et le soldat, entre l&rsquo;&eacute;cole et la guerre<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_38" id="footnoteref38_9c8dtlh" name="lien_nbp_38" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="«[La victoire de la Marne] s’explique à merveille. Il suffit d’avoir été en classe. Les polissons l’emportent toujours sur les forts en thème, pour peu qu’une circonstance empêche ces derniers de suivre aveuglément le plan qu’ils se sont fait» (Thomas l’imposteur, p.8).">38</a></span></span>, court tout au long des deux romans. Surtout, la confusion permanente entre l&rsquo;art et la r&eacute;alit&eacute; guerri&egrave;re, dans un texte qui se souvient du surr&eacute;alisme (&laquo;Andr&eacute; B&eacute;n&eacute;vent trouva le sang trop criard, le cadavre piteux, l&rsquo;arbre sans int&eacute;r&ecirc;t aucun; il n&rsquo;avait d&rsquo;yeux que pour ce sein d&eacute;cr&eacute;pit, qu&rsquo;il compara tour &agrave; tour &agrave; une semelle et &agrave; une aubergine<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_39" id="footnoteref39_s7dthfy" name="lien_nbp_39" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Alain Bosquet, La grande éclipse, op. cit., p.10-11.">39</a></span></span>&raquo;) et qui, paru chez Gallimard, est d&eacute;dicac&eacute; &agrave; Jean Paulhan, fait d&rsquo;Andr&eacute;, l&rsquo;imposteur de la Seconde Guerre mondiale, un &eacute;pigone de Thomas, l&rsquo;imposteur de la Premi&egrave;re. Simplement, l&agrave; o&ugrave; l&rsquo;imposture, chez Cocteau, permettait d&rsquo;&eacute;chapper au r&eacute;el et rendait ses droits, gr&acirc;ce &agrave; la fiction, &agrave; la puret&eacute;, &agrave; l&rsquo;esprit d&rsquo;enfance et &agrave; l&rsquo;imagination, elle signe chez Bosquet l&rsquo;entr&eacute;e irr&eacute;m&eacute;diable dans un univers gangr&eacute;n&eacute; par la culpabilit&eacute;.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial"><strong style="box-sizing:border-box; font-weight:700">L&rsquo;imposteur, de la figure politique au mythe</strong></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Notre troisi&egrave;me et derni&egrave;re variation sur l&rsquo;imposteur est beaucoup plus tardive, puisque le roman&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>&nbsp;para&icirc;t en 1989, et son adaptation cin&eacute;matographique en 1996. L&rsquo;int&eacute;r&ecirc;t des deux &oelig;uvres est double&nbsp;: d&rsquo;une part, elles op&egrave;rent un retour historique sur la Seconde Guerre mondiale en r&eacute;investissant la figure de l&rsquo;imposteur telle qu&rsquo;elle s&rsquo;est constitu&eacute;e dans la litt&eacute;rature d&rsquo;imm&eacute;diat apr&egrave;s-guerre&nbsp;; d&rsquo;autre part, elles amorcent une r&eacute;flexion plus g&eacute;n&eacute;rale &agrave; la fois sur le statut du faux dans la soci&eacute;t&eacute; m&eacute;diatique contemporaine et sur la fascination exerc&eacute;e par le personnage de l&rsquo;imposteur, fascination dont on essaiera pour finir de comprendre les origines.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial"><em style="box-sizing:border-box"><strong style="box-sizing:border-box; font-weight:700">Retour sur une imposture collective</strong></em></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Sur un plan historique,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret&nbsp;</em>reprend et place en son centre la figure de l&rsquo;imposteur pour en faire la m&eacute;taphore d&rsquo;un mensonge national, celui de l&rsquo;h&eacute;ro&iuml;sme g&eacute;n&eacute;ralis&eacute; sous l&rsquo;Occupation. Jacques Audiard le dit clairement au cours d&rsquo;un entretien: &laquo;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>&nbsp;parle d&rsquo;une &eacute;poque charni&egrave;re, qui est assez int&eacute;ressante car c&rsquo;est une &eacute;poque o&ugrave; se constitue le mensonge<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_40" id="footnoteref40_dser721" name="lien_nbp_40" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="S. Blumenfeld, «Les brûlures de l’histoire: Jacques Audiard», Les Inrocks, [en ligne]. http://www.lesinrocks.com/1996/05/15/cinema/actualite-cinema/les-brulur… [site consulté le 7 août 2017].">40</a></span></span>&raquo;. Rien de neuf ici: comme dans tous les romans &eacute;voqu&eacute;s plus haut, la figure de l&rsquo;imposteur sert &agrave; pointer une mystification collective. Albert Dehousse emprunte d&rsquo;ailleurs aux deux types d&rsquo;imposteurs que nous avons distingu&eacute;s: comme ceux du premier ensemble romanesque, il se fait passer, &agrave; la Lib&eacute;ration, pour le r&eacute;sistant qu&rsquo;il n&rsquo;est pas, et il met toute son &eacute;nergie &agrave; tromper son monde; comme Andr&eacute; B&eacute;n&eacute;vent dans&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La Grande &eacute;clipse</em>, cependant, son parcours r&eacute;sulte avant tout d&rsquo;une impuissance. Audiard s&rsquo;&eacute;vertue &agrave; le r&eacute;p&eacute;ter dans le m&ecirc;me entretien: &laquo;Dehousse n&rsquo;est pas un salaud<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_41" id="footnoteref41_rkj2qq5" name="lien_nbp_41" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid.">41</a></span></span>&raquo;, pas m&ecirc;me un cynique. Ce n&rsquo;est pas, par exemple, Joseph Joanovici, le fameux ferrailleur qui fit fortune en alimentant aussi bien l&rsquo;Allemagne que la R&eacute;sistance, autre bel imposteur qui appara&icirc;t rapidement dans le livre et le film et qui, pour le coup, aurait incarn&eacute; le v&eacute;ritable opportunisme sans foi ni loi. Albert Dehousse manque trop de consistance pour &ecirc;tre un &laquo;Monsieur Jo&raquo;. Lui n&rsquo;est d&eacute;peint qu&rsquo;en spectateur de la guerre, regardant depuis sa fen&ecirc;tre les soldats de la d&eacute;b&acirc;cle, assistant impuissant &agrave; l&rsquo;agression des &eacute;purateurs contre sa m&egrave;re, observant encore du dehors &ndash; dans le film &ndash; les c&eacute;l&eacute;brations de sa belle-famille dont il apprend apr&egrave;s-coup qu&rsquo;elle a constitu&eacute; un r&eacute;seau dans la R&eacute;sistance. Albert &laquo;est pass&eacute; &agrave; c&ocirc;t&eacute; d&rsquo;une grande aventure<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_42" id="footnoteref42_igg1ykk" name="lien_nbp_42" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Jean-François Deniau, Un héros très discret, Versailles, Éd. Feryane, 1996, p.71.">42</a></span></span>&raquo;: il est l&rsquo;image d&rsquo;une certaine France passive, mais non pas inf&acirc;me, qui s&rsquo;est ensuite r&eacute;&eacute;crit un pass&eacute; plus glorieux. En fin de compte, c&rsquo;est bien dans la filiation de&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La Grande &eacute;clipse</em>&nbsp;que s&rsquo;inscrit&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>, en privil&eacute;giant la peinture d&rsquo;une culpabilit&eacute; plut&ocirc;t que celle d&rsquo;une trahison opportuniste.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Ce qu&rsquo;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>&nbsp;apporte de nouveau par rapport aux fictions pr&eacute;c&eacute;dentes, c&rsquo;est l&rsquo;intuition que toute duperie exige un minimum d&rsquo;acquiescement de la part de la dupe. Nathalie Kremer avait d&rsquo;ailleurs parfaitement identifi&eacute; le &laquo;d&eacute;sir d&rsquo;&ecirc;tre tromp&eacute;&raquo; parmi ses &laquo;Sept fa&ccedil;ons de reconna&icirc;tre un imposteur&raquo;:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box">La dupe a sa part &eacute;galement dans le fonctionnement de la machinerie. Et la fausset&eacute; est peut-&ecirc;tre davantage tol&eacute;r&eacute;e, voire demand&eacute;e, pour autant qu&rsquo;elle r&eacute;ponde &agrave; un besoin. Car peut-&ecirc;tre l&rsquo;amour de la v&eacute;rit&eacute; n&rsquo;est-il pas aussi grand dans l&rsquo;&ecirc;tre humain que le besoin de fiction, d&egrave;s lors qu&rsquo;elle r&eacute;pond &agrave; une attente, un d&eacute;sir, d&eacute;rivant d&rsquo;un manque ou d&rsquo;un besoin profond. [&hellip;] Une fiction conforme &agrave; notre attente n&rsquo;est-elle pas bien plus rassurante lorsqu&rsquo;il y a un insupportable hiatus entre la v&eacute;rit&eacute; et le monde<a class="see-footnote" href="#nbp_43" id="footnoteref43_gyhqour" name="lien_nbp_43" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Nathalie Kremer, «Sept façons de reconnaître un imposteur», dans Nathalie Kremer, Jean-Paul Sermain et Yen-Maï Tran-Gervat [dir.], Imposture et fiction dans les récits d’Ancien Régime, op. cit., p.25-26.">43</a></span></span><font size="1"><font style="box-sizing: border-box;">?</font></font></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Ce n&rsquo;est pas v&eacute;ritablement que la fausset&eacute; soit tol&eacute;r&eacute;e: la dupe, par d&eacute;finition, ne sait pas qu&rsquo;elle l&rsquo;est. C&rsquo;est plut&ocirc;t que, dans ces situations de &laquo;hiatus&raquo; dont la Lib&eacute;ration offre une bonne illustration, la dupe &eacute;prouve une forme de complaisance envers un discours &agrave; la fois vraisemblable et d&eacute;sirable, ce qui ouvre la voie &agrave; la mystification. &laquo;C&rsquo;&eacute;tait un &eacute;l&eacute;ment int&eacute;ressant dans le roman de Deniau&raquo;, confirme Audiard: &laquo;Dehousse flatte l&rsquo;imposture g&eacute;n&eacute;rale; son &eacute;poque a envie de ce mensonge<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_44" id="footnoteref44_s6snn27" name="lien_nbp_44" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Noël Herpe, «Entretien avec Jacques Audiard. “Je veux que tout soit faux”», Positif, n°423, mai 1996, p.20.">44</a></span></span>&raquo;. On lit, en effet, dans le roman: &laquo;Jamais je n&rsquo;ai voulu tromper. Jamais je n&rsquo;ai tromp&eacute;. Ce sont les autres, les officiels, les puissants, qui se sont tromp&eacute;s. Jamais je n&rsquo;ai menti. Ce sont eux qui ont cru entendre<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_45" id="footnoteref45_cslgx52" name="lien_nbp_45" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Jean-François Deniau, op. cit., p.260.">45</a></span></span>&raquo;. Mauvaise foi d&rsquo;un narrateur qui plaide sa cause, certes, mais parole qui r&eacute;v&egrave;le le d&eacute;sir alors g&eacute;n&eacute;ralis&eacute;&nbsp;- et absolument l&eacute;gitime, tant les exploits de la R&eacute;sistance s&rsquo;&eacute;taient accomplis dans l&rsquo;ombre&nbsp;‑&nbsp;d&rsquo;apprendre par les r&eacute;cits h&eacute;ro&iuml;ques comment le pays avait pr&eacute;serv&eacute; son honneur. La mystification d&rsquo;Albert Dehousse est, enfin, d&rsquo;autant plus d&eacute;sirable qu&rsquo;il incarne- et pour cause&nbsp;!- quelque chose de profond&eacute;ment recherch&eacute; dans l&rsquo;imm&eacute;diat apr&egrave;s-guerre: un r&eacute;sistant &laquo;en dehors de tous les clans<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_46" id="footnoteref46_hze4w1e" name="lien_nbp_46" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="«Nous n’avons pas besoin de vous décrire les rivalités et les luttes de clans que vous aurez à affronter. Mais justement: vous êtes le seul, monsieur Dehousse, le seul nettement en dehors de tous les clans» (ibid., p.184).">46</a></span></span>&raquo;, c&rsquo;est-&agrave;-dire une figure de la nation r&eacute;unie, au moment o&ugrave; les alliances issues de la R&eacute;sistance se d&eacute;font, o&ugrave; les antagonismes politiques refont surface, o&ugrave; &nbsp;ce qui a commenc&eacute; en mystique finit en politique, pour paraphraser P&eacute;guy. L&rsquo;imposture d&rsquo;Albert Dehousse fonctionne parce qu&rsquo;il est un mythe politique: une figure &agrave; la fois h&eacute;ro&iuml;que et rassembleuse, mais aussi et surtout un art&eacute;fact fictionnel.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial"><em style="box-sizing:border-box"><strong style="box-sizing:border-box; font-weight:700">D&rsquo;une imposture l&rsquo;autre&nbsp;: de la Seconde Guerre mondiale &agrave; la Guerre du Golfe</strong></em></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Si l&rsquo;on se place &agrave; pr&eacute;sent sur un plan m&eacute;tatextuel, l&rsquo;imposture renvoie au mode de fonctionnement de la fiction. Il n&rsquo;a &eacute;chapp&eacute; &agrave; personne, en effet, que la fiction&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>&nbsp;redouble celle de son protagoniste. Albert comme le film- il ne sera question que de lui dans cette partie- inventent ou recomposent &agrave; partir du vrai: ce rapport d&rsquo;homologie entre le h&eacute;ros et l&rsquo;oeuvre de fiction, le livre le signale en d&eacute;crivant Albert comme un artiste<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_47" id="footnoteref47_l7tzzni" name="lien_nbp_47" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Voir par exemple: «Il ne mentait pas. Mieux que vrai, voilà son style. Un artiste» (ibid., p.12).">47</a></span></span>, et le film le confirme en le montrant attel&eacute; &agrave; l&rsquo;&eacute;criture d&rsquo;un roman. De nouveau, il faut donner &agrave; ce traitement de l&rsquo;imposture un sens politique. Cette fiction menteuse se positionne par rapport &agrave; un autre mensonge collectif, contemporain celui-l&agrave;, que Jacques Audiard &eacute;voque plusieurs fois dans un entretien aux&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Inrocks</em>: &laquo;Il y a une mutation que j&rsquo;ai v&eacute;cue avec atterrement: la guerre du Golfe. J&rsquo;ai vu que les populations &eacute;taient manipulables, le grand th&eacute;&acirc;tre virtuel &eacute;tait l&agrave; et fonctionnait<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_48" id="footnoteref48_rl7xmr9" name="lien_nbp_48" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="S. Blumenfeld, op. cit.">48</a></span></span>&raquo;. On sait que cette guerre se caract&eacute;risa par sa couverture m&eacute;diatique sans pr&eacute;c&eacute;dent, qui ouvrit en effet la voie &agrave; une v&eacute;ritable manipulation: elle inspira &agrave; Baudrillard son fameux&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La guerre du Golfe n&rsquo;a pas eu lieu</em>&nbsp;(1991), et on se souvient du faux t&eacute;moignage, sur CNN, d&rsquo;une jeune fille kowe&iuml;ti d&eacute;non&ccedil;ant la cruaut&eacute; des soldats irakiens: c&rsquo;&eacute;tait en r&eacute;alit&eacute; la fille de l&#39;ambassadeur du&nbsp;Kowe&iuml;t&nbsp;&agrave; Washington, une pure mystification destin&eacute;e &agrave; &eacute;mouvoir l&rsquo;opinion publique am&eacute;ricaine.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">&nbsp;C&rsquo;est&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Le Chagrin et la piti&eacute;</em>&nbsp;et son &laquo;invention du t&eacute;moignage&raquo; qui servent &agrave; Audiard de pont entre 1945 et 1991:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box">Avant tout le monde, Ophuls nous indique ce que va &ecirc;tre la grande manip de l&rsquo;audiovisuel dans les vingt ans &agrave; venir. La grande manip du 20h, de la guerre du Golfe: des gens qui nous bourreront le mou sur des documents truqu&eacute;s. Sauf que dans son film, cela produit de la v&eacute;rit&eacute;, une v&eacute;rit&eacute; que l&rsquo;on connaissait mal avant<a class="see-footnote" href="#nbp_49" id="footnoteref49_xsee25e" name="lien_nbp_49" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid.">49</a></span></span><font size="1"><font style="box-sizing: border-box;">.</font></font></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">La derni&egrave;re phrase doit &ecirc;tre soulign&eacute;e: au fond, la fiction d&rsquo;Audiard se veut elle-aussi productrice de v&eacute;rit&eacute;. On peut l&rsquo;interpr&eacute;ter comme un appel &agrave; la vigilance critique, qui passe paradoxalement par un brouillage continu des limites entre vrai et faux, entre t&eacute;moignage et fiction. Le film s&rsquo;ouvre en effet &agrave; la fa&ccedil;on d&rsquo;un documentaire, le protagoniste s&rsquo;adressant au spectateur face cam&eacute;ra: &laquo;Je vais vous raconter une histoire&raquo; - et l&rsquo;on sait depuis Umberto Eco que le regard-cam&eacute;ra &laquo;dit au spectateur: &ldquo;Je ne suis pas un personnage imaginaire, je suis vraiment l&agrave; et c&rsquo;est &agrave; vous vraiment que je parle&rdquo;<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_50" id="footnoteref50_6l2twdk" name="lien_nbp_50" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Umberto Eco, «TV: la transparence perdue», La guerre du faux, Paris, Grasset, 1993, p.145.">50</a></span></span>&raquo;. Reste que ce narrateur est Jean-Louis Trintignant, un acteur: comme dans le livre, qui s&rsquo;ouvrait sur l&rsquo;une des conventions les plus romanesques qui soient (&laquo;Ce r&eacute;cit m&rsquo;est parvenu de fa&ccedil;on anonyme&raquo;), le film joue sur l&rsquo;illusion r&eacute;f&eacute;rentielle tout en r&eacute;affirmant la d&eacute;finition de la fiction comme &laquo;feintise ludique partag&eacute;e<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_51" id="footnoteref51_5emdhf5" name="lien_nbp_51" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Jean-Marie Schaeffer, Pourquoi la fiction?, Paris, Seuil, 1999, p.145.">51</a></span></span>&raquo; (Jean-Marie Schaeffer). Avec, d&rsquo;un c&ocirc;t&eacute;, ses acteurs connus, et de l&rsquo;autre, ses images d&rsquo;archives et ses t&eacute;moins s&rsquo;adressant au spectateur,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>&nbsp;se pr&eacute;sente donc comme une fiction document&eacute;e- une fiction qui s&rsquo;appuierait sur une v&eacute;rit&eacute; documentaire- racontant l&rsquo;itin&eacute;raire d&rsquo;un faux r&eacute;sistant qui sera charg&eacute;, en Allemagne, de d&eacute;masquer de faux miliciens se faisant passer pour des prisonniers: la multiplication des niveaux fictionnels donne le vertige, tout comme la fa&ccedil;on dont le film propose toute une gamme de degr&eacute;s dans la fiction. Ainsi, des deux &laquo;t&eacute;moins&raquo; de l&rsquo;&eacute;poque pr&eacute;tendant avoir connu Albert, l&rsquo;un, Pascal Cervoni, historien, est une pure invention, quand l&rsquo;autre, Jean Bertin, a &eacute;t&eacute; un authentique r&eacute;sistant (interpr&eacute;t&eacute; ici par un acteur). M&ecirc;me trouble lorsqu&rsquo;un &eacute;diteur, tenant &agrave; la main le livre de Jean Dionnet,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La mauvaise m&eacute;moire</em>, explique que &laquo;Valentin est le nom que donne Dionnet &agrave; Dehousse dans son roman&raquo;: Dionnet- Albert Dupontel dans le film- est un nom fictif, mais le personnage semble construit sur le mod&egrave;le du r&eacute;sistant Jacques Yonnet, et si&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La mauvaise m&eacute;moire</em>&nbsp;n&rsquo;existe pas, il rappelle tout de m&ecirc;me tr&egrave;s fortement&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La m&eacute;moire courte</em>, d&rsquo;un autre Jean (Jean Cassou). Si l&rsquo;on ajoute &agrave; tout cela le choix d&rsquo;&eacute;clairages tr&egrave;s tranch&eacute;s (Audiard: &laquo;&Agrave; partir du moment o&ugrave; vous montrez une lumi&egrave;re dont vous pouvez identifier la direction ou la source, vous supposez que derri&egrave;re ce qu&rsquo;on vous montre il y a un monde&raquo;) et d&rsquo;un narrateur omniscient dont la voix &laquo;permet une fausse objectivit&eacute;&raquo;, on obtient, comme le dit le r&eacute;alisateur, un film qui met &laquo;en permanence en abyme ce th&egrave;me du mensonge<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_52" id="footnoteref52_yad77is" name="lien_nbp_52" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Noël Herpe, op. cit., p.19 et 20.">52</a></span></span>&raquo; et qui oblige sans arr&ecirc;t le spectateur &agrave; se d&eacute;prendre de l&rsquo;effet de croyance g&eacute;n&eacute;r&eacute; par son aspect documentaire.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial"><em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>&nbsp;alerte donc sur la difficult&eacute; pour chacun de distinguer le vrai du faux, mais choisit pour cela l&rsquo;ambigu&iuml;t&eacute;, puisque la d&eacute;nonciation du faux se fait en utilisant les armes m&ecirc;mes du faux (la fiction) plut&ocirc;t qu&rsquo;en recourant &agrave; un discours &laquo;vrai&raquo; (le documentaire). Proc&eacute;d&eacute; assez courant, que Nathalie Kremer&nbsp;avait ainsi expliqu&eacute;:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box">Il nous semble qu&rsquo;il est possible d&rsquo;arriver &agrave; une forme de connaissance de l&rsquo;imposture gr&acirc;ce &agrave; la fiction, et &agrave; travers elle, dans la mesure o&ugrave; elle est le seul lieu du langage o&ugrave; le mensonge re&ccedil;oit une consistance, une opacit&eacute; qu&rsquo;il est possible de conna&icirc;tre. C&rsquo;est dans la fiction, en effet, que le langage peut exposer le fonctionnement du mensonge, peut-&ecirc;tre parce que son d&eacute;voilement se fait par la m&ecirc;me voix que celle qui le constitue<a class="see-footnote" href="#npb_53" id="footnoteref53_7xu6d8x" name="lien_nbp_53" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Nathalie Kremer, op. cit., p.15.">53</a></span></span><font size="1"><font style="box-sizing: border-box;">.</font></font></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Mais la fiction, si elle donne en effet consistance &agrave; la mystification du personnage en produisant sur le spectateur l&rsquo;effet que produirait un imposteur sur ses dupes, n&rsquo;&laquo;expose&raquo; pr&eacute;cis&eacute;ment pas, et ne &laquo;d&eacute;voile&raquo; qu&rsquo;en voilant. Cette ambigu&iuml;t&eacute; a tr&egrave;s bien &eacute;t&eacute; mise en lumi&egrave;re par la diversit&eacute; des r&eacute;actions auxquelles le film a donn&eacute; lieu. D&rsquo;un c&ocirc;t&eacute;, la revue&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Positif</em>&nbsp;r&eacute;sume notre point de vue, celui qui voit dans&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>&nbsp;un film &laquo;critique&raquo;:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box"><em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>&nbsp;propose aussi une mise en garde contre les vell&eacute;it&eacute;s tr&egrave;s vivaces de manipuler l&rsquo;Histoire. Il nous montre avec beaucoup de savoir-faire la force du t&eacute;moignage, le caract&egrave;re incontestable (presque sacr&eacute;) du propos de celui qui a v&eacute;cu l&rsquo;&eacute;poque. Mise en abyme &eacute;tourdissante o&ugrave; le protagoniste abuse la confiance et la cr&eacute;dulit&eacute; de ses contemporains, o&ugrave; le cin&eacute;aste abuse la confiance du spectateur en convoquant de &laquo;vrais faux&raquo; t&eacute;moins qui commentent face &agrave; la cam&eacute;ra (de t&eacute;l&eacute;vision?) les agissements de Dehousse<a class="see-footnote" href="#nbp_54" id="footnoteref54_iaf5ubf" name="lien_nbp_54" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Franck Garbarz, «Un héros très discret. Albert Dehousse révisionniste de sa propre histoire», Positif, n°423, mai 1996, p.17.">54</a></span></span><font size="1"><font style="box-sizing: border-box;">.</font></font></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">De l&rsquo;autre, l&rsquo;actrice Jeanne Balibar transforme cette ambigu&iuml;t&eacute; en ignominie:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box">C&rsquo;est un film qui milite pour le r&eacute;visionnisme, &agrave; l&rsquo;aide de la figure de l&rsquo;acteur. Un type vous explique pendant deux heures que la v&eacute;rit&eacute; historique, en particulier en ce qui concerne la Deuxi&egrave;me Guerre Mondiale, n&rsquo;a aucune importance. Il montre qu&rsquo;en r&eacute;p&eacute;tant son r&ocirc;le, on peut maquiller la v&eacute;rit&eacute; historique et s&rsquo;asseoir une place de choix dans la soci&eacute;t&eacute;<a class="see-footnote" href="#nbp_55" id="footnoteref55_47qj2ja" name="lien_nbp_55" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="«Qu'est-ce qui faire courir les acteurs?», Vacarme, vol.1, n°1 (1997), [en ligne]. http://www.cairn.info/revue-vacarme-1997-1-page-62.htm [site consulté le 8 août 2017].">55</a></span></span><font size="1"><font style="box-sizing: border-box;">.</font></font></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Cette analyse, que nous consid&eacute;rons comme un contresens complet, montre que le choix de d&eacute;noncer l&rsquo;imposture dans son langage m&ecirc;me condamne l&rsquo;&oelig;uvre &agrave; l&rsquo;ambigu&iuml;t&eacute;. Mais c&rsquo;est toute la force du film que de gagner en &eacute;paisseur ce qu&rsquo;il perd en clart&eacute; d&rsquo;exposition.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial"><strong style="box-sizing:border-box; font-weight:700">L&rsquo;imposteur ou la &laquo;&nbsp;magie&nbsp;&raquo; de la cr&eacute;ation</strong></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Reste le myst&egrave;re de la fascination exerc&eacute;e par l&rsquo;imposteur, attest&eacute;e ces derni&egrave;res ann&eacute;es, pour se limiter &agrave; la France, par l&rsquo;immense &eacute;cho suscit&eacute; par les affaires Jean-Claude Romand ou Christophe Rocancourt. Sur ce point,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>&nbsp;renouvelle totalement la perspective dessin&eacute;e par les romans analys&eacute;s plus haut, car il para&icirc;t dans un tout autre contexte. Cinquante ann&eacute;es ont pass&eacute;, qui permettent au jugement politique ou moral de s&rsquo;estomper un peu, sans bien s&ucirc;r dispara&icirc;tre: Albert s&rsquo;offre au jugement du spectateur, mais celui-ci est, en 1989 ou 1996, plus dispos&eacute; &agrave; &eacute;couter son histoire qu&rsquo;en 1945, quand le pays demande &agrave; honorer ses h&eacute;ros et &agrave; juger ses tra&icirc;tres.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial"><em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>&nbsp;sugg&egrave;re que l&rsquo;imposteur fascine parce qu&rsquo;il met en jeu la plus fondamentale des qualit&eacute;s humaines, celle que le mot grec&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">m&eacute;tis</em>, comme on va le voir, d&eacute;signe avec le plus de justesse. L&rsquo;imposteur, chez Audiard, est d&#39;abord un &ecirc;tre qui sait apprendre: &laquo;Dans l&rsquo;imposture, il y a un apprentissage qui m&rsquo;int&eacute;resse<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_56" id="footnoteref56_teduwp2" name="lien_nbp_56" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Noël Herpe, op. cit., p.18.">56</a></span></span>&raquo;. Apprentissage qui passe, on le sait depuis Aristote, par l&rsquo;imitation, donc par un peu de com&eacute;die: pour faire un bon r&eacute;sistant, Albert r&eacute;p&egrave;te son r&ocirc;le (&laquo;Je ne fume que des anglaises, un&nbsp;go&ucirc;t acquis&raquo;), m&eacute;morise des noms propres et des dates comme il recopiait, enfant, des d&eacute;finitions du dictionnaire, et se souvient des romans d&rsquo;aventures lus dans sa jeunesse. En cela, il ressemble &agrave; d&rsquo;autres personnages d&rsquo;Audiard, qui ne sont pas des imposteurs, mais qui, tous, sont des apprentis: dans&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Sur mes l&egrave;vres</em>&nbsp;(2001), Carla a appris &agrave; lire sur les l&egrave;vres et s&rsquo;entra&icirc;ne, seule chez elle, &agrave; tenir une conversation en bo&icirc;te de nuit; dans&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un proph&egrave;te</em>&nbsp;(2009), Malik apprend &agrave; lire et s&rsquo;entra&icirc;ne, seul dans sa cellule, &agrave; tenir une conversation en corse. Les commentateurs ont not&eacute; l&rsquo;&eacute;tonnante capacit&eacute; du h&eacute;ros audiardien &agrave; &laquo;&eacute;chapper au milieu [&hellip;] par la ruse<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_57" id="footnoteref57_y1cllfs" name="lien_nbp_57" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Charlotte Garson, «De battre mon cœur s’est arrêté, de Jacques Audiard», Études, t.402, n°3 (2005), [En ligne]. http://www.cairn.info/revue-etudes-2005-3-page-386.htm [site consulté le 8 août 2017].">57</a></span></span>&raquo; ou &laquo;&agrave; s&rsquo;adapter &agrave; son environnement lorsqu&rsquo;il en va de sa survie<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_58" id="footnoteref58_2c5ofxb" name="lien_nbp_58" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Stéphane Defoy, «Forger sa destinée / Un prophète de Jacques Audiard», Ciné-Bulles, n°281 (2010), [En ligne] https://www.erudit.org/en/journals/cb/2010-v28-n1-cb1501088/60979ac.pdf [site consulté le 8 août 2017].">58</a></span></span>&raquo;. Quelque chose de profond&eacute;ment humain, au sens anthropologique, se joue ainsi dans ces apprentissages qui impliquent, comme l&rsquo;imposture, un art consomm&eacute; du jeu de r&ocirc;les.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">M&eacute;moire, ruse, capacit&eacute; d&rsquo;adaptation: ces qualit&eacute;s qui permettent &agrave; Albert de se faire passer pour ce qu&rsquo;il n&rsquo;est pas ont beaucoup &agrave; voir avec la&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">m&eacute;tis</em>&nbsp;grecque, d&eacute;finie par Marcel D&eacute;tienne et Jean-Pierre Vernant comme le fondement de la pens&eacute;e archa&iuml;que grecque:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box">[<em style="box-sizing:border-box">M&eacute;tis</em>]&nbsp;signifie non pas l&rsquo;intelligence mais une forme particuli&egrave;re d&rsquo;intelligence qui est faite de ruses, d&rsquo;astuces, de stratag&egrave;mes, et m&ecirc;me de dissimulation, voire purement et simplement de mensonges. On peut dire que le h&eacute;ros humain de la&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">m&egrave;tis</em>, pour les Grecs, c&rsquo;est Ulysse. C&rsquo;est Ulysse&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">polym&egrave;tis</em>, l&rsquo;homme de toutes les ruses, de tous les tours, de toutes les feintes, le d&eacute;brouillard, qui sait se tirer d&rsquo;affaire, et pas toujours de fa&ccedil;on tr&egrave;s franche, ni loyale, comme nous dirions<a class="see-footnote" href="#nbp_59" id="footnoteref59_10btk5x" name="lien_nbp_59" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="«Les ruses de l’intelligence. La mètis des Grecs», transcription par Taos Aït Si Slimane d’un extrait de l’émission de France Culture «Science et techniques», 9 avril 1975, Fabrique de sens, [en ligne]. http://www.fabriquedesens.net/Les-ruses-de-l-intelligence-La [site consulté le 8 août 2017]. Il s’agit d’un entretien avec Jean-Pierre Vernant.">59</a></span></span><font size="1"><font style="box-sizing: border-box;">.</font></font></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Albert, nouvel Ulysse, est aussi l&rsquo;homme de toutes les feintes: il agit comme les animaux associ&eacute;s dans la pens&eacute;e grecque &agrave; la&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">m&eacute;tis</em>, le poulpe &laquo;qui se donne l&rsquo;apparence de la pierre o&ugrave; il va se fixer&raquo;, ou le renard &laquo;polymorphe<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_60" id="footnoteref60_odm5qn2" name="lien_nbp_60" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Marcel Détienne et Jean-Pierre Vernant, Les Ruses de l’intelligence. La mètis des Grecs, Paris, Flammarion, «Champs Essais», 1974, p.47 et 42.">60</a></span></span>&raquo;. La&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">m&eacute;tis</em>&nbsp;est une forme de la survie: elle &laquo;pr&eacute;side &agrave; toutes les activit&eacute;s o&ugrave; l&rsquo;homme doit apprendre &agrave; man&oelig;uvrer des forces hostiles<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_61" id="footnoteref61_s34d1ny" name="lien_nbp_61" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Ibid., p.57.">61</a></span></span>.&raquo; Elle est l&rsquo;arme d&rsquo;un &ecirc;tre qui &eacute;chappe au danger par le mouvement permanent et la capacit&eacute; &agrave; retourner contre l&rsquo;ennemi sa propre force. On distingue ainsi, au c&oelig;ur de l&rsquo;&ecirc;tre de&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">m&eacute;tis</em>, une dialectique entre la fragilit&eacute; et la puissance, le n&eacute;ant int&eacute;rieur et le triomphe ext&eacute;rieur. Albert lui-m&ecirc;me est un &ecirc;tre banal qui obtient un pouvoir ou un rang auxquels il ne pouvait pr&eacute;tendre ni par sa naissance, ni par ses ressources socio-&eacute;conomiques, ni&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">a priori</em>&nbsp;par ses comp&eacute;tences. C&rsquo;est la revanche des petits contre les grands, et sur un plan plus large, de l&rsquo;humain contre le milieu qui l&rsquo;enserre. &Agrave; notre sens, c&rsquo;est pr&eacute;cis&eacute;ment parce qu&rsquo;elle renvoie &agrave; cet imaginaire anthropologique que l&rsquo;imposture d&rsquo;Albert fascine. Ce qu&rsquo;on c&eacute;l&egrave;bre dans l&rsquo;imposteur, c&rsquo;est &agrave; la fois une puissance vitale et une immense capacit&eacute; d&rsquo;adaptation et de cr&eacute;ation qui neutralisent les dangers du monde, et cela m&ecirc;me si, exerc&eacute;es sans le contr&ocirc;le de la raison et de la morale, ces facult&eacute;s peuvent constituer un danger pour l&rsquo;ordre social.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Cette puissance de cr&eacute;ation est aussi affranchissement des pesanteurs du r&eacute;el. Chez Albert, le mensonge, c&rsquo;est-&agrave;-dire l&rsquo;invention d&rsquo;une autre r&eacute;alit&eacute;,&nbsp;lib&egrave;re l&rsquo;existence des entraves du pass&eacute;, repr&eacute;sent&eacute;es par la figure du p&egrave;re. Qu&rsquo;on repense &agrave; son premier mensonge: pour pouvoir &eacute;pouser Yvette et contourner l&rsquo;interdiction de sa m&egrave;re, Albert feint de l&rsquo;avoir mise enceinte. Le fils devient (faussement) p&egrave;re&nbsp;et efface le (vrai) p&egrave;re, celui que la l&eacute;gende familiale a longtemps pr&eacute;sent&eacute; comme un h&eacute;ros de 1914-1918, mais qui n&rsquo;&eacute;tait qu&rsquo;un alcoolique, mort d&rsquo;une cirrhose. Pour &eacute;chapper &agrave; ce p&egrave;re et fuir cette pi&egrave;tre ascendance, Albert se choisit un autre nom &agrave; son arriv&eacute;e &agrave; Paris, ou adopte d&rsquo;autres p&egrave;res, de substitution: son beau-p&egrave;re, qui lui apprend le m&eacute;tier de repr&eacute;sentant placier et l&rsquo;art du &laquo;gonflage de mots&raquo;, ou Dionnet (Yonnet dans le roman), qui lui met le pied &agrave; l&rsquo;&eacute;trier (&laquo;Invente, petit. Et m&eacute;fie-toi du pass&eacute;. [&hellip;] Et puis travaille. Tu es celui que tu as d&eacute;cid&eacute; d&rsquo;&ecirc;tre<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_62" id="footnoteref62_yr6usun" name="lien_nbp_62" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Jean-François Deniau, op. cit., p.105.">62</a></span></span>&raquo;). Quand il le croise bien plus tard, une fois Albert devenu &laquo;grand r&eacute;sistant&raquo;, Dionnet&nbsp;/&nbsp;Yonnet lui lance: &laquo;La magie, Albert, la magie!&raquo;. L&rsquo;imposture est cette fa&ccedil;on magique de se recr&eacute;er, d&rsquo;&eacute;chapper au d&eacute;terminisme biologique (le p&egrave;re) et social (la famille moyenne que rien ne&nbsp;destine &agrave; un avenir brillant). C&rsquo;est ce qu&rsquo;a bien vu un critique des&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Cahiers&nbsp;du cin&eacute;ma</em>, malgr&eacute; son peu d&rsquo;estime pour le film: &laquo;Son histoire appara&icirc;t, de fait, comme celle d&rsquo;un auto-enfantement, celle d&rsquo;un homme dont l&rsquo;ambition aura &eacute;t&eacute; de pouvoir, seul, revendiquer la paternit&eacute; de sa vie, de se remettre au monde par lui-m&ecirc;me<span style="font-size:12px"><span style="box-sizing:border-box"><a class="see-footnote" href="#nbp_63" id="footnoteref63_15gy9h2" name="lien_nbp_63" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="Frédéric Strauss, «L’art de décevoir», Cahiers du cinéma, n°502, mai 1996, p.71.">63</a></span></span>&raquo;.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Le propos se pr&ecirc;te, pour finir, &agrave; une lecture &agrave; la fois biographique et r&eacute;flexive, si on le rapproche de ce commentaire de Jacques Audiard o&ugrave;&nbsp;le &laquo;p&egrave;re&raquo; d&eacute;signe autant un personnage du film (C&eacute;sar, interpr&eacute;t&eacute; par Niels Arestrup) que Michel Audiard:</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><q><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:12.25px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="font-size:10px"><span style="box-sizing:border-box">Le cin&eacute;ma fran&ccedil;ais, celui de mon p&egrave;re par exemple, a souvent dress&eacute; le portrait d&rsquo;hommes d&rsquo;un certain &acirc;ge qui se constituent en groupe pour conserver leur pouvoir et leur honneur. Ils sont comme une forteresse assi&eacute;g&eacute;e, et le monde nous est donn&eacute; par leurs yeux.&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un proph&egrave;te,</em>&nbsp;il me semble que c&rsquo;est, au contraire, une odyss&eacute;e. Le jeune, on ne le conna&icirc;t pas, il vient de nulle part et il va s&rsquo;&eacute;lever. Le cin&eacute;ma am&eacute;ricain fait &ccedil;a tr&egrave;s bien: l&rsquo;ascension, l&rsquo;envol.&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Rise</em><a class="see-footnote" href="#nbp_64" id="footnoteref64_d4zaswo" name="lien_nbp_64" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; vertical-align:top; position:relative; top:-0.25em; font-size:0.9em" title="«Enfermé avec Jacques Audiard (2/2)», propos recueillis par Laurent Rigoulet, Télérama, 25 janvier 2010 [en ligne]. http://www.telerama.fr/cinema/enferme-avec-jacques-audiard-2-2,51863.php [site consulté le 8 août 2017].">64</a>.</span></span></span></span></span></q></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Audiard parle ici de Malik, mais on croirait aussi bien entendre l&rsquo;ascension d&rsquo;Albert, devenu mythe: celui de l&rsquo;ing&eacute;niosit&eacute; humaine et du d&eacute;passement des d&eacute;terminismes, la diff&eacute;rence avec&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un proph&egrave;te</em>&nbsp;&eacute;tant que, comme dans tout mythe, Albert est puni &agrave; la fin. On conclura sur ce renversement: figure anti-&eacute;pique dans les ann&eacute;es d&rsquo;imm&eacute;diat apr&egrave;s-guerre- il est alors celui qui instille le mensonge, la l&acirc;chet&eacute; et l&rsquo;opportunisme dans le r&eacute;cit de la communaut&eacute; r&eacute;unie et victorieuse&nbsp;‑, l&rsquo;imposteur est devenu le repr&eacute;sentant d&rsquo;une odyss&eacute;e possible, qui est un hymne &agrave; la cr&eacute;ation sous toutes ses formes. En articulant l&rsquo;histoire et le mythe, le politique et l&rsquo;anthropologique, la mystification et la cr&eacute;ation artistique,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>&nbsp;explore les deux faces de l&rsquo;imposture, tromperie immorale d&rsquo;un c&ocirc;t&eacute;, manifestation du g&eacute;nie humain de l&rsquo;autre, et montre brillamment que c&rsquo;est cette ambivalence qui assure &agrave; l&rsquo;imposteur son inusable pouvoir de fascination.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">&nbsp;</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <hr /> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Bibliographie</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Angenot, Marc,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La parole pamphl&eacute;taire. Typologie des discours modernes</em>, Paris, Payot&nbsp;&amp;&nbsp;Rivages, 1995.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Aym&eacute;, Marcel,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Uranus</em>,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">&OElig;uvres romanesques compl&egrave;tes</em>,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">iii</em>, Paris, Gallimard, &laquo;Bibl.&nbsp;de la Pl&eacute;iade&raquo;, 2001.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Bosquet, Alain,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La grande &eacute;clipse</em>, Paris, Gallimard, 1952</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">________,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Les f&ecirc;tes cruelles</em>, Paris, Grasset, 1984.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Bouloumi&eacute;, Arlette [dir.],&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">L&rsquo;imposture dans la litt&eacute;rature</em>, Angers, Presses de l&rsquo;universit&eacute; d&rsquo;Angers, 2011.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Cocteau, Jean,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Thomas l&rsquo;imposteur</em>, Paris, Gallimard, &laquo;Folio&raquo;, 1984.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Curtis, Jean-Louis,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Les for&ecirc;ts de la nuit</em>, Paris, J&rsquo;ai lu, 1976.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Deniau, Jean-Fran&ccedil;ois,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>, Versailles, &Eacute;d. Feryane, 1996.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">D&eacute;tienne, Marcel et Jean-Pierre Vernant,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Les ruses de l&rsquo;intelligence. La&nbsp;</em>m&egrave;tis<em style="box-sizing:border-box">&nbsp;des Grecs</em>, Paris, Flammarion, &laquo;Champs Essais&raquo;, 1974.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Dutourd, Jean,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Au bon beurre</em>, Paris, Gallimard, 1952.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Eco, Umberto, &laquo;TV: la transparence perdue&raquo;,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La guerre du faux</em>, Paris, Grasset, 1993, p.141-158.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Fallet, Ren&eacute;,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Banlieue sud-est</em>&nbsp;[1947], Paris, Deno&euml;l, 1966.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Garbarz, Franck, &laquo;<em style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</em>. Albert Dehousse r&eacute;visionniste de sa propre histoire&raquo;,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Positif</em>, n&deg;423, mai 1996, p.16-17.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Giraud, Henri,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Mes &eacute;vasions</em>, Paris, Julliard, 1946.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Herpe, No&euml;l, &laquo;Entretien avec Jacques Audiard. &ldquo;Je veux que tout soit faux&rdquo;&raquo;,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Positif</em>, n&deg;423, mai 1996, p.18-22.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Hyvernaud, Georges,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">La peau et les os</em>, Paris, Le Dilettante, &laquo;Pocket&raquo;, 2008.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Jouve, Vincent,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">L&rsquo;effet-personnage dans le roman</em>, Paris, P.U.F., 1992.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Kremer, Nathalie, Jean-Paul Sermain et Yen-Ma&iuml; Tran-Gervat [dir.],&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Imposture et fiction dans les r&eacute;cits d&rsquo;Ancien R&eacute;gime</em>, Paris, Hermann, 2016.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Malaquais, Jean,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Plan&egrave;te sans visa</em>&nbsp;[1947], Paris, Ph&eacute;bus, &laquo;Libretto&raquo;, 2009.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Nord, Pierre,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Le guet-apens d&rsquo;Alger</em>, Paris, Fayard, 1955.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Paulhan, Jean, &laquo;Quelques raisons de nous r&eacute;jouir&raquo;,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Les Lettres fran&ccedil;aises</em>, 12 mai 1945.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Rousso, Henry,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Le syndrome de Vichy (1944-198&hellip;)</em>, Paris, Seuil, 1987.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Schaeffer, Jean-Marie,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Pourquoi la fiction?</em>, Paris, Seuil, 1999.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Strauss, Fr&eacute;d&eacute;ric, &laquo;L&rsquo;art de d&eacute;cevoir&raquo;,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Cahiers du cin&eacute;ma</em>, n&deg;502, mai 1996, p.70-71.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Webographie</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial"><em style="box-sizing:border-box">Biblioth&egrave;que du film</em>, [en ligne].&nbsp;<a href="http://cinema.encyclopedie.films.bifi.fr/imprime.php?pk=59926" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">http://cinema.encyclopedie.films.bifi.fr/imprime.php?pk=59926</a></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">&laquo;Enferm&eacute; avec Jacques Audiard (2/2)&raquo;, propos recueillis par Laurent Rigoulet,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">T&eacute;l&eacute;rama</em>, 25 janvier 2010 [en ligne].&nbsp;<a href="http://www.telerama.fr/cinema/enferme-avec-jacques-audiard-2-2,51863.php" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">http://www.telerama.fr/cinema/enferme-avec-jacques-audiard-2-2,51863.php</a></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">&laquo;Les ruses de l&rsquo;intelligence. La&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">m&egrave;tis</em>&nbsp;des Grecs&raquo;, transcription par Taos A&iuml;t Si Slimane d&rsquo;un extrait de l&rsquo;&eacute;mission de France Culture &laquo;Science et techniques&raquo;, 9 avril 1975,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Fabrique de sens</em>, [en ligne].&nbsp;<a href="http://www.fabriquedesens.net/Les-ruses-de-l-intelligence-La" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">http://www.fabriquedesens.net/Les-ruses-de-l-intelligence-La</a></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">&laquo;Qu&#39;est-ce qui faire courir les acteurs?&raquo;,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Vacarme</em>, vol.1, n&deg;1 (1997), [en ligne].&nbsp;<a href="http://www.cairn.info/revue-vacarme-1997-1-page-62.htm" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">http://www.cairn.info/revue-vacarme-1997-1-page-62.htm</a></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Blumenfeld, Samuel, &laquo;Les br&ucirc;lures de l&rsquo;histoire: Jacques Audiard&raquo;,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Les Inrocks</em>, [en ligne].&nbsp;<a href="http://www.lesinrocks.com/1996/05/15/cinema/actualite-cinema/les-brulures-de-lhistoire-jacques-audiard-11233647/" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">http://www.lesinrocks.com/1996/05/15/cinema/actualite-cinema/les-brulur&hellip;</a></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Defoy, St&eacute;phane, &laquo;Forger sa destin&eacute;e /&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Un proph&egrave;te</em>&nbsp;de Jacques Audiard&raquo;,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">Cin&eacute;-Bulles</em>, n&deg;281 (2010), [En ligne]&nbsp;<a href="https://www.erudit.org/en/journals/cb/2010-v28-n1-cb1501088/60979ac.pdf" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">https://www.erudit.org/en/journals/cb/2010-v28-n1-cb1501088/60979ac.pdf</a></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p style="text-align:start; text-indent:0px; -webkit-text-stroke-width:0px; margin-bottom:10px"><span style="box-sizing:border-box"><span style="font:400 11.9px / 1.5em Verdana, sans-serif"><span style="color:#0a0707"><span style="letter-spacing:normal"><span style="orphans:2"><span style="text-transform:none"><span style="widows:2"><span style="word-spacing:0px"><span style="white-space:normal"><span style="background-color:#fcf9f9"><span style="text-decoration-thickness:initial"><span style="text-decoration-style:initial"><span style="text-decoration-color:initial">Garson, Charlotte, &laquo;<em style="box-sizing:border-box">De battre mon c&oelig;ur s&rsquo;est arr&ecirc;t&eacute;</em>, de&nbsp;Jacques&nbsp;Audiard&raquo;,&nbsp;<em style="box-sizing:border-box">&Eacute;tudes</em>, t.402, n&deg;3 (2005), [En ligne].&nbsp;<a href="http://www.cairn.info/revue-etudes-2005-3-page-386.htm" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">http://www.cairn.info/revue-etudes-2005-3-page-386.htm</a></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <ul class="footnotes" helvetica="" neue="" style="box-sizing:border-box; margin-top:53px; margin-bottom:27px; padding-left:0px; clear:both; border-top:1px solid #000000; font-size:0.9em; list-style-type:none; position:relative; color:#333333; font-family:"> <li class="footnote" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"> <p><strong>Notes et r&eacute;f&eacute;rences</strong></p> </li> <li class="footnote" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none">&nbsp;</li> <li class="footnote" id="footnote1_fluyrdk" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_1" name="nbp_1" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">1</a><i style="box-sizing:border-box">Biblioth&egrave;que du film</i>, [en ligne].&nbsp;<a href="http://cinema.encyclopedie.films.bifi.fr/imprime.php?pk=59926" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">http://cinema.encyclopedie.films.bifi.fr/imprime.php?pk=59926</a>&nbsp;[site consult&eacute; le 4 ao&ucirc;t 2017].</li> <li class="footnote" id="footnote2_kacjya8" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_2" name="nbp_2" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">2</a>Nathalie Kremer, Jean-Paul Sermain et Yen-Ma&iuml; Tran-Gervat [dir.], &laquo;Pr&eacute;sentation&raquo;,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Imposture et fiction dans les r&eacute;cits d&rsquo;Ancien R&eacute;gime</i>, Paris, Hermann, 2016, p.11.</li> <li class="footnote" id="footnote3_uq61gx4" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_3" name="nbp_3" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">3</a>Ren&eacute; Fallet,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Banlieue sud-est</i>&nbsp;[1947], Paris, Deno&euml;l, 1966, p.49.</li> <li class="footnote" id="footnote4_lx7drr7" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_4" name="nbp_4" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">4</a>Jean Malaquais,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Plan&egrave;te sans visa</i>&nbsp;[1947], Paris, Ph&eacute;bus, &laquo;Libretto&raquo;, 2009, p.46.</li> <li class="footnote" id="footnote5_e65zmeu" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_5" name="nbp_5" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">5</a>Jean Dutourd,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Au bon beurre</i>, Paris, Gallimard, 1952, p.159 et 148.</li> <li class="footnote" id="footnote6_4zfkjd9" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_6" name="nbp_6" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">6</a>Jean Paulhan, &laquo;Quelques raisons de nous r&eacute;jouir&raquo;,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Les Lettres fran&ccedil;aises</i>, 12 mai 1945, p.1.</li> <li class="footnote" id="footnote7_809j0f1" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_7" name="nbp_7" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">7</a>Alain Bosquet,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Les f&ecirc;tes cruelles</i>, Paris, Grasset, 1984, p.218.</li> <li class="footnote" id="footnote8_8ic8r8g" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_8" name="nbp_8" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">8</a>Pierre Nord,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Le guet-apens d&rsquo;Alger</i>, Paris, Fayard, 1955, p.111.</li> <li class="footnote" id="footnote9_9um7sy2" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_9" name="nbp_9" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">9</a>Marc Angenot,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">La parole pamphl&eacute;taire. Typologie des discours modernes</i>, Paris, Payot &amp; Rivages, 1995, p.85.</li> <li class="footnote" id="footnote10_6bretlb" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_10" name="nbp_10" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">10</a><i style="box-sizing:border-box">&nbsp;Ibid</i>., p.89.</li> <li class="footnote" id="footnote11_ni1fe4m" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_11" name="nbp_11" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">11</a>&nbsp;Henry Rousso,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Le syndrome de Vichy (1944-198&hellip;)</i>, Paris, Seuil, 1987; Sylvie Lindeperg,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Les &eacute;crans de l&rsquo;ombre. La Seconde Guerre mondiale dans le cin&eacute;ma fran&ccedil;ais (1944-1969)</i>, Paris, CNRS &Eacute;ditions, 1997.</li> <li class="footnote" id="footnote12_ewz1f7h" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_12" name="nbp_12" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">12</a>&nbsp;Ren&eacute; Fallet,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Banlieue sud-est</i>,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.342.</li> <li class="footnote" id="footnote13_lffxqor" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_13" name="nbp_13" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">13</a>&nbsp;Anne-Marie Callet-Bianco, &laquo;L&rsquo;imposture romantique en quelques exemples&raquo;, dans Arlette Bouloumi&eacute; [dir.],&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">L&rsquo;imposture dans la litt&eacute;rature</i>, Angers, Presses de l&rsquo;universit&eacute; d&rsquo;Angers, 2011, p.158 et 159.</li> <li class="footnote" id="footnote14_gl88980" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_14" name="nbp_14" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">14&nbsp;</a>Arlette Bouloumi&eacute;, &laquo;Avant-propos&raquo;,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">ibid</i>., p.13.</li> <li class="footnote" id="footnote15_ginxes0" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_15" name="nbp_15" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">15</a>&nbsp;Georges Hyvernaud,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">La peau et les os</i>, Paris, Le Dilettante, &laquo;Pocket&raquo;, 2008, p.26.</li> <li class="footnote" id="footnote16_fzobs1c" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_16" name="nbp_16" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">16</a><em style="box-sizing:border-box">&nbsp;I</em><i style="box-sizing:border-box">bid</i>., p.27.</li> <li class="footnote" id="footnote17_j2e1z3z" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_17" name="nbp_17" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">17</a>&nbsp;Jean-Louis Curtis,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Les for&ecirc;ts de la nuit</i>, Paris, J&rsquo;ai lu, 1976, p.219.</li> <li class="footnote" id="footnote18_j3hgd3z" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_18" name="nbp_18" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">18</a>&nbsp;Ren&eacute; Fallet,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Banlieue sud-est</i>,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.298.</li> <li class="footnote" id="footnote19_84ex1b2" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_19" name="nbp_19" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">19</a>&nbsp;Jean-Louis Curtis,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Les for&ecirc;ts de la nuit</i>,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.410.</li> <li class="footnote" id="footnote20_88tyymu" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_20" name="nbp_20" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">20</a><i style="box-sizing:border-box">&nbsp;Ibid</i>., p.416.</li> <li class="footnote" id="footnote21_u2rcbsy" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_21" name="nbp_21" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">21</a>&nbsp;Marc Angenot,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">La parole pamphl&eacute;taire</i>,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.249.</li> <li class="footnote" id="footnote22_hdenlsl" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_22" name="nbp_22" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">22</a>&nbsp;Jean-Louis Curtis,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Les for&ecirc;ts de la nuit</i>,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.413.</li> <li class="footnote" id="footnote23_j4rntsq" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_23" name="nbp_23" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">23</a>&nbsp;Arlette Bouloumi&eacute;, &laquo;Avant-propos&raquo;,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.16.</li> <li class="footnote" id="footnote24_l4iih29" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_24" name="nbp_24" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">24</a>&nbsp;Sur le r&eacute;sistantialisme, voir Henry Rousso,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.39.</li> <li class="footnote" id="footnote25_xizz6st" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_25" name="nbp_25" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">25</a>&nbsp;Marcel Aym&eacute;,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Uranus</i>,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">&OElig;uvres romanesques compl&egrave;tes</i>,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">iii</i>, Paris, Gallimard, &laquo;Bibl.&nbsp;de la Pl&eacute;iade&raquo;, 2001, p.1057-1058.</li> <li class="footnote" id="footnote26_py71c4a" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_26" name="nbp_26" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">26</a>&nbsp;Vincent Jouve,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">L&rsquo;Effet-personnage dans le roman</i>, Paris, P.U.F., 1992, p.132.</li> <li class="footnote" id="footnote27_emp93ga" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_27" name="nbp_27" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">27</a>&nbsp;Alain Bosquet,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">La Grande &Eacute;clipse</i>, Paris, Gallimard, 1952, p.48.</li> <li class="footnote" id="footnote28_b99m864" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_28" name="nbp_28" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">28</a><i style="box-sizing:border-box">&nbsp;Ibid.</i>, p.41.</li> <li class="footnote" id="footnote29_n0plky7" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_29" name="nbp_29" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">29</a><em style="box-sizing:border-box">&nbsp;Ibid.</em>, p.139.</li> <li class="footnote" id="footnote30_1jff1fs" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_30" name="nbp_30" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">30</a><i style="box-sizing:border-box">&nbsp;Ibid</i>., p.141.</li> <li class="footnote" id="footnote31_471rok9" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_31" name="nbp_31" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">31</a><i style="box-sizing:border-box">&nbsp;Ibid</i>., p.158.</li> <li class="footnote" id="footnote32_jiglza9" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_32" name="nbp_32" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">32</a><i style="box-sizing:border-box">&nbsp;Ibid</i>., p.167.</li> <li class="footnote" id="footnote33_5pxeda6" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_33" name="nbp_33" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">33</a>&nbsp;La place manque ici pour d&eacute;velopper en longueur les racines existentielles de ce sentiment d&rsquo;imposture. Ce personnage sans spontan&eacute;it&eacute;, que &laquo;tant de supercheries [&hellip;] avaient d&eacute;pourvu du moindre trait personnel&raquo; (<i style="box-sizing:border-box">ibid</i>., p.88), et qui ne co&iuml;ncide jamais tout &agrave; fait ni avec le monde, ni avec lui-m&ecirc;me, doit beaucoup &agrave; Kafka et partage plus d&rsquo;un trait commun avec le Meursault de&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">L&rsquo;&eacute;tranger</i>&nbsp;(Albert Camus, 1942).</li> <li class="footnote" id="footnote34_5aixem2" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_34" name="nbp_34" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">34</a><i style="box-sizing:border-box">&nbsp;Ibid</i>., p.169.</li> <li class="footnote" id="footnote35_m1t9pcr" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_35" name="nbp_35" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">35</a><i style="box-sizing:border-box">&nbsp;Ibid</i>., p.177.</li> <li class="footnote" id="footnote36_ceqa323" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_36" name="nbp_36" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">36</a><i style="box-sizing:border-box">&nbsp;Ibid</i>., p.183.</li> <li class="footnote" id="footnote37_db8lw5g" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_37" name="nbp_37" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">37</a>&nbsp;Jean Cocteau,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Thomas l&rsquo;imposteur</i>, Paris, Gallimard, &laquo;Folio&raquo;, 1984, p.7; Alain Bosquet,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">La grande &eacute;clipse</i>,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.9.</li> <li class="footnote" id="footnote38_9c8dtlh" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_38" name="nbp_38" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">38</a><font style="box-sizing:border-box">&laquo;[La victoire de la Marne] s&rsquo;explique &agrave; merveille. Il suffit d&rsquo;avoir &eacute;t&eacute; en classe. Les polissons l&rsquo;emportent toujours sur les forts en th&egrave;me, pour peu qu&rsquo;une circonstance emp&ecirc;che ces derniers de suivre aveugl&eacute;ment le plan qu&rsquo;ils se sont fait&raquo; (<i style="box-sizing:border-box">Thomas l&rsquo;imposteur</i>, p.8).</font></li> <li class="footnote" id="footnote39_s7dthfy" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_39" name="nbp_39" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">39</a>&nbsp;Alain Bosquet,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">La grande &eacute;clipse</i>,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.10-11.</li> <li class="footnote" id="footnote40_dser721" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_40" name="nbp_40" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">40</a>&nbsp;S.&nbsp;Blumenfeld, &laquo;Les br&ucirc;lures de l&rsquo;histoire: Jacques Audiard&raquo;,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Les Inrocks</i>, [en ligne].&nbsp;<a href="http://www.lesinrocks.com/1996/05/15/cinema/actualite-cinema/les-brulures-de-lhistoire-jacques-audiard-11233647/" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">http://www.lesinrocks.com/1996/05/15/cinema/actualite-cinema/les-brulur&hellip;</a>&nbsp;[site consult&eacute; le 7 ao&ucirc;t 2017].</li> <li class="footnote" id="footnote41_rkj2qq5" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_41" name="nbp_41" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">41</a><i style="box-sizing:border-box">&nbsp;Ibid</i>.</li> <li class="footnote" id="footnote42_igg1ykk" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_42" name="nbp_42" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">42</a>&nbsp;Jean-Fran&ccedil;ois Deniau,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</i>, Versailles, &Eacute;d. Feryane, 1996, p.71.</li> <li class="footnote" id="footnote43_gyhqour" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_43" name="nbp_43" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">43</a>&nbsp;Nathalie Kremer, &laquo;Sept fa&ccedil;ons de reconna&icirc;tre un imposteur&raquo;, dans Nathalie Kremer, Jean-Paul Sermain et Yen-Ma&iuml; Tran-Gervat [dir.],&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Imposture et fiction dans les r&eacute;cits d&rsquo;Ancien R&eacute;gime</i>,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.25-26.</li> <li class="footnote" id="footnote44_s6snn27" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_44" name="nbp_44" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">44</a>&nbsp;No&euml;l Herpe, &laquo;Entretien avec Jacques Audiard. &ldquo;Je veux que tout soit faux&rdquo;&raquo;,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Positif</i>, n&deg;423, mai 1996, p.20.</li> <li class="footnote" id="footnote45_cslgx52" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_45" name="nbp_45" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">45</a>&nbsp;Jean-Fran&ccedil;ois Deniau,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.260.</li> <li class="footnote" id="footnote46_hze4w1e" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_46" name="nbp_46" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">46</a>&nbsp;&laquo;Nous n&rsquo;avons pas besoin de vous d&eacute;crire les rivalit&eacute;s et les luttes de clans que vous aurez &agrave; affronter. Mais justement: vous &ecirc;tes le seul, monsieur Dehousse, le seul nettement en dehors de tous les clans&raquo; (<i style="box-sizing:border-box">ibid</i>., p.184).</li> <li class="footnote" id="footnote47_l7tzzni" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_47" name="nbp_47" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">47</a>&nbsp;Voir par exemple: &laquo;Il ne mentait pas. Mieux que vrai, voil&agrave; son style. Un artiste&raquo; (<i style="box-sizing:border-box">ibid</i>., p.12).</li> <li class="footnote" id="footnote48_rl7xmr9" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_48" name="nbp_48" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">48</a>&nbsp;S.&nbsp;Blumenfeld,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i></li> <li class="footnote" id="footnote49_xsee25e" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_49" name="nbp_49" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">49</a><i style="box-sizing:border-box">&nbsp;Ibid</i>.</li> <li class="footnote" id="footnote50_6l2twdk" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_50" name="nbp_50" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">50</a>&nbsp;Umberto Eco, &laquo;TV: la transparence perdue&raquo;,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">La guerre du faux</i>, Paris, Grasset, 1993, p.145.</li> <li class="footnote" id="footnote51_5emdhf5" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_51" name="nbp_51" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">51</a>&nbsp;Jean-Marie Schaeffer,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Pourquoi la fiction?</i>, Paris, Seuil, 1999, p.145.</li> <li class="footnote" id="footnote52_yad77is" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_52" name="nbp_52" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">52</a>&nbsp;No&euml;l Herpe,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.19 et 20.</li> <li class="footnote" id="footnote53_7xu6d8x" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_53" name="npb_53" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">53</a>&nbsp;Nathalie Kremer,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.15.</li> <li class="footnote" id="footnote54_iaf5ubf" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_54" name="nbp_54" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">54</a>&nbsp;Franck Garbarz, &laquo;<i style="box-sizing:border-box">Un h&eacute;ros tr&egrave;s discret</i>. Albert Dehousse r&eacute;visionniste de sa propre histoire&raquo;,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Positif</i>, n&deg;423, mai 1996, p.17.</li> <li class="footnote" id="footnote55_47qj2ja" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_55" name="nbp_55" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">55</a>&nbsp;&laquo;Qu&#39;est-ce qui faire courir les acteurs?&raquo;,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Vacarme</i>, vol.1, n&deg;1 (1997), [en ligne].&nbsp;<a href="http://www.cairn.info/revue-vacarme-1997-1-page-62.htm" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">http://www.cairn.info/revue-vacarme-1997-1-page-62.htm</a>&nbsp;[site consult&eacute; le 8 ao&ucirc;t 2017].</li> <li class="footnote" id="footnote56_teduwp2" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_56" name="nbp_56" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">56</a>&nbsp;No&euml;l Herpe,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.18.</li> <li class="footnote" id="footnote57_y1cllfs" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_57" name="nbp_57" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">57</a>&nbsp;Charlotte Garson, &laquo;<i style="box-sizing:border-box">De battre mon c&oelig;ur s&rsquo;est arr&ecirc;t&eacute;</i>, de&nbsp;Jacques&nbsp;Audiard&raquo;,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">&Eacute;tudes</i>, t.402, n&deg;3 (2005), [En ligne].&nbsp;<a href="http://www.cairn.info/revue-etudes-2005-3-page-386.htm" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">http://www.cairn.info/revue-etudes-2005-3-page-386.htm</a>&nbsp;[site consult&eacute; le 8 ao&ucirc;t 2017].</li> <li class="footnote" id="footnote58_2c5ofxb" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_58" name="nbp_58" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">58</a>&nbsp;St&eacute;phane Defoy, &laquo;Forger sa destin&eacute;e /&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Un proph&egrave;te</i>&nbsp;de Jacques Audiard&raquo;,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Cin&eacute;-Bulles</i>, n&deg;281 (2010), [En ligne]&nbsp;<a href="https://www.erudit.org/en/journals/cb/2010-v28-n1-cb1501088/60979ac.pdf" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">https://www.erudit.org/en/journals/cb/2010-v28-n1-cb1501088/60979ac.pdf</a>&nbsp;[site consult&eacute; le 8 ao&ucirc;t 2017].</li> <li class="footnote" id="footnote59_10btk5x" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_59" name="nbp_59" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">59</a>&nbsp;&laquo;Les ruses de l&rsquo;intelligence. La&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">m&egrave;tis</i>&nbsp;des Grecs&raquo;, transcription par Taos A&iuml;t Si Slimane d&rsquo;un extrait de l&rsquo;&eacute;mission de France Culture &laquo;Science et techniques&raquo;, 9 avril 1975,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Fabrique de sens</i>, [en ligne].&nbsp;<a href="http://www.fabriquedesens.net/Les-ruses-de-l-intelligence-La" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">http://www.fabriquedesens.net/Les-ruses-de-l-intelligence-La</a>&nbsp;[site consult&eacute; le 8 ao&ucirc;t 2017]. Il s&rsquo;agit d&rsquo;un entretien avec Jean-Pierre Vernant.</li> <li class="footnote" id="footnote60_odm5qn2" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_60" name="nbp_60" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">60</a>&nbsp;Marcel D&eacute;tienne et Jean-Pierre Vernant,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Les Ruses de l&rsquo;intelligence. La&nbsp;</i>m&egrave;tis<i style="box-sizing:border-box">&nbsp;des Grecs</i>, Paris, Flammarion, &laquo;Champs Essais&raquo;, 1974, p.47 et 42.</li> <li class="footnote" id="footnote61_s34d1ny" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_61" name="nbp_61" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">61</a><i style="box-sizing:border-box">&nbsp;Ibid</i>., p.57.</li> <li class="footnote" id="footnote62_yr6usun" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_62" name="nbp_62" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">62</a>&nbsp;Jean-Fran&ccedil;ois Deniau,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">op. cit.</i>, p.105.</li> <li class="footnote" id="footnote63_15gy9h2" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_63" name="nbp_63" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">63</a>&nbsp;Fr&eacute;d&eacute;ric Strauss, &laquo;L&rsquo;art de d&eacute;cevoir&raquo;,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">Cahiers du cin&eacute;ma</i>, n&deg;502, mai 1996, p.71.</li> <li class="footnote" id="footnote64_d4zaswo" style="box-sizing:border-box; font-size:0.9em; margin-left:33px; list-style-type:none; background:none"><a class="footnote-label" href="#lien_nbp_64" name="nbp_64" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none; position:absolute; left:0px; z-index:2">64</a>&nbsp;&laquo;Enferm&eacute; avec Jacques Audiard (2/2)&raquo;, propos recueillis par Laurent Rigoulet,&nbsp;<i style="box-sizing:border-box">T&eacute;l&eacute;rama</i>, 25 janvier 2010 [en ligne].&nbsp;<a href="http://www.telerama.fr/cinema/enferme-avec-jacques-audiard-2-2,51863.php" style="box-sizing:border-box; color:#337ab7; text-decoration:none">http://www.telerama.fr/cinema/enferme-avec-jacques-audiard-2-2,51863.php</a>&nbsp;[site consult&eacute; le 8 ao&ucirc;t 2017].</li> </ul>