<p style="text-align:left"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:x-large"><strong><span style="background-color:#ffffff">La transcription en TEI des </span></strong></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:x-large"><strong><span style="background-color:#ffffff">c</span></strong></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:x-large"><strong><span style="background-color:#ffffff">alligrammes et de la bande dessinée</span></strong></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:xx-large"><strong> </strong></span></span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:left"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="background-color:#ffffff">LIDILEM, Université Grenoble Alpes</span></span></span></span></p>
<p style="text-align:left"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="background-color:#ffffff">Master 2 Industrie de la Langue</span></span></span></span></p>
<p style="text-align:left"> </p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Le texte et l’image peuvent être souvent dans un même espace et, dans des configurations diverses et variées. En littérature, les calligrammes et la bande dessinée sont deux genres très distincts, certes, mais qui, au moyen de l’image, tente de donner une nouvelle forme de lecture. Notre objectif est de comprendre comment nous pouvons décrire cette relation entre texte et image avec la TEI (Text Encoding Initiativ) </span></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">et</span></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff"> de tenter de proposer </span></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">trois types d’annotations : pour de la recherche, pour de la pédagogie et enfin, pour le grand public.</span></span></span></span></span></span></span></p>
<h1 style="text-align:left"><span style="font-size:18pt"><span style="font-family:"Liberation Sans",serif"><strong><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">1. Les emplacements de l’image au sein d’un texte</span></span></span></span></strong></span></span></h1>
<p style="text-align:justify"><br />
<span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">L’</span></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">union </span></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">entre texte et image </span></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">peut permettre de nombreuses possibilités comme le moyen de rendre plus explicite l’idée donnée par le texte ou l’image, ou alors d’apporter d’autres éléments pour la compréhension, de favoriser une lecture. Ainsi, texte et image entretiennent une forme d’interaction. Néanmoins, cette interaction est complexe comme l’explique Laurence Bardin, « </span></span></span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="background-color:#ffffff">Dans l'état actuel des connaissances en sémiologie, l'image apparaît comme un univers à la complexité redoutable : ses lois sont mal connues. Cela par opposition à la parole linguistique, qui semble plus accessible, mieux apprivoisée... Or l'une et l'autre apparaissent souvent ensemble (image soulignée ou complétée par un texte, ou texte illustré) et parfois étroitement mêlées</span></span><sup><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="background-color:#ffffff"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote1sym" name="sdfootnote1anc" style="font-size:57%; color:#000080; text-decoration:underline"><sup>1</sup></a></span></span></sup><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="background-color:#ffffff">”. </span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">L</span></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">’image peut n’être qu’un élément « accessoire », dans le sens où il n’est pas fondamental pour la compréhension du texte. Dans une autre potentialité, l’image peut être ancrée dans le texte, comme avec la bande desinné. L’image n’est alors plus un élément à part. Enfin, l’image fait sens avec le texte comme dans les calligrammes. </span></span></span></span></span></span></span></p>
<h1 style="text-align:left"><span style="font-size:18pt"><span style="font-family:"Liberation Sans",serif"><strong><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><strong><span style="background-color:#ffffff">2. Calligrammes, bande dessinée et iconographie</span></strong></span></span></span></strong></span></span></h1>
<p style="text-align:left"> </p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Nous avons décidé de lier </span></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">les calligrammes et la bande dessinée</span></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">, car l’iconographie semblerait être un point essentiel à la création de ces œuvres. </span></span></span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif">Le calligramme travaille alors le texte mais aussi son emplacement dans l’espace de la page. </span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Ce mélange entre texte et image nous fait penser à un autre domaine qui est la bande dessinée. Si calligrammes et bande</span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">s</span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"> dessinées semblent deux genres très différents, nous avons décidé de les rapprocher car tous deux conjuguent écrits et images. L'association de ces deux media enrichit l'interprétation de l’œuvre.</span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">De plus, ils possèdent plusieurs points communs comme la cohésion entre texte et image.</span></span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"> </span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif">Ce dialogue permanent correspond à une recherche d’expressivité, ce qui apparaît par exemple des onomatopées qui en général s’insèrent directement dans le dessin. </span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Ainsi, ce sont des formes d’expressions distinctes, pour des raisons évidentes, mais l’intérêt de notre sujet n’est pas de signaler leurs différences mais leurs points de contact car elles peuvent partager des problématiques communes comme la lisibilité et la place du dessin. De plus, ces deux domaines parviennent, à plusieurs reprises, à se retrouver, que ce soit dans des bande dessinées à vocations plus poétique comme avec l’auteur Baudoin, ou le lien entre l’écriture poétique et les illustrations de certains poèmes, comme a pu le faire Tardi. </span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:left"> </p>
<h1 style="text-align:left"><span style="font-size:18pt"><span style="font-family:"Liberation Sans",serif"><strong><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">3. Les descriptions possibles avec la TEI</span></span></span></span></strong></span></span></h1>
<p style="text-align:left"><br />
</p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">La TEI, Text Encoding Initiative, est une des possibilités pour la transcription de ces types d’écrits. </span></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Nous remarquons qu’il n’existe pas beaucoup de balises, aussi bien pour les calligrammes que pour la bande dessinée. </span></span></span></span><em><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Pour la poésie, la TEI propose diverses balises parfois communes à d’autres textes. </span></span></span></span></em><em><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Pour l’image, c</span></span></span></span></em><em><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">ertains de textes intègrent parfois de l’iconographie comme des pages manuscrites, des photos etc. mais dans ces cas, l’image n’est pas un élément clé pour la compréhension du text</span></span></span></span></em><em><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">e, </span></span></span></span></em><em><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">à l’inverse des calligrammes et de la bande dessinée. Dans les premiers, l’image apparaît comme un attribut de mise en forme alors que pour la BD ou les calligrammes elle devient un élément de structuration essentiel. </span></span></span></span></em></span></span></span></p>
<h1 style="text-align:left"><span style="font-size:18pt"><span style="font-family:"Liberation Sans",serif"><strong><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">4. Le manque d’annotation pour les calligrammes </span></span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">et la bande dessinée</span></span></span></span></strong></span></span></h1>
<p style="text-align:left"><br />
</p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Certains chercheurs comme </span></span></span><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Didier Alexandre, Michel Murat, Vincent Jolivet et Éric Thiébaud ont </span></span></span></span><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">mis</span></span></span></span><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff"> en ligne une version numérique de l’oeuvre</span></span></span></span><sup><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote2sym" name="sdfootnote2anc" style="font-size:57%; color:#000080; text-decoration:underline"><sup>2</sup></a></span></span></span></span></sup><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"> </span></span></span><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><em><span style="background-color:#ffffff">Calligrammes </span></em></span></span></span><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">d’Apollinaire. </span></span></span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#111111"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">L’informatique permettra alors au P</span></span></span></span><span style="color:#111111"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><em><span style="background-color:#ffffff">rojet Apollinaire</span></em></span></span></span><span style="color:#111111"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff"> de collecter, de stocker des données, de les encoder, tout en donnant de nouvelles annotations, afin que les chercheurs puissent partager leurs connaissances sur ce domaine : “Les données pourront être exploitées par des traitements de cartographie, de statistique, d’analyse lexicale et phraséologique (logiciels Philoline, Philomine), de manière à mettre en évidence d’une part la stratégie d’Apollinaire et son action dans le champ littéraire</span></span></span></span><sup><span style="color:#111111"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote3sym" name="sdfootnote3anc" style="font-size:57%; color:#000080; text-decoration:underline"><sup>3</sup></a></span></span></span></span></sup><span style="color:#111111"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">”.</span></span></span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Nous remarquons que la transcription n’est pas fidèle à la forme du calligramme. En effet, la retranscription du dessin s’opère en dessous mais ligne à ligne. Nous nous demandons alors si briser la forme du calligramme pour le retranscrire ne serait-ce pas une forme “d’amputation” du poème. Ainsi, l’image ne serait peut-être pas si “importante” pour les lecteurs puisque ces derniers peuvent l’éliminer. Autrement dit, notre hypothèse de l’image-texte comme difficilement dissociable parait être très fragile. </span></span></span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Ai</span></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">nsi, malgré les balises existantes et pouvant être extensibles, il n’existe pas de balises propres à des poèmes visuels puisque ces poèmes n’ont pas la même “structure logique” qu’un poème traditionnel : “Pour le codeur, cette présentation visuelle spécifique conteste dans une certaine mesure l'orientation de la TEI vers les structures logiques</span></span></span></span><sup><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote4sym" name="sdfootnote4anc" style="font-size:57%; color:#000080; text-decoration:underline"><sup>4</sup></a></span></span></span></span></sup><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">”.</span></span></span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Comme pour les calligrammes, la bande dessinée arrive dans un format numérique. Néanmoins, numérisation ne signifie pas encodage des données. </span></span></span></span><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Néanmoins, p</span></span></span></span><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">our la bande dessinée, les textes sont difficilement récupérables et la manipulation de copier et coller les textes de chaque phylactère prendrait trop de temps. </span></span></span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:left"><br />
<span style="font-size:18pt"><span style="font-family:"Liberation Sans",serif"><strong><span style="color:#000000"><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><strong><span style="background-color:#ffffff">5</span></strong></span></span></span><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><strong><span style="background-color:#ffffff">. Les solutions possibles</span></strong></span></span></span></span></strong></span></span></p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">L’objectif serait de trouver </span></span></span></span><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">trois types d’annotations</span></span></span></span><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">. </span></span></span></span><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Or, comment, d’une part, réussir à encoder des calligrammes et de la bande dessinée avec un système suffisament riche d’annotation</span></span></span></span><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">s</span></span></span></span><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">, pour donner un grand nombre d’informations, tout en ayant une utilisation simple, et, d’autre part, un système permettant de ne pas séparer l’image du texte. </span></span></span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Le lien alors entre texte et annotation a déjà été tenté par plusieurs chercheurs. Néanmoins, il ne semble pas possible de faire des liens directement entre l’image et l’annotation. </span></span></span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Notre hypothèse serait alors de récupérer des extraits du calligramme et de lier chaque partie à des annotations. Cette méthode pourrait nous permettre de ne pas briser la forme du calligramme pour le retranscrire ligne à ligne. </span></span></span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#161616"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Pour la bande dessinée, le problème est plus important car la taille de l’oeuvre est plus grande que pour un calligramme. Le travail de retranscription et d’annotation sera plus long . </span></span></span></span></span></span></span></p>
<h1 style="text-align:left"><span style="font-size:18pt"><span style="font-family:"Liberation Sans",serif"><strong><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><strong><span style="background-color:#ffffff">Conclusion </span></strong></span></span></span></strong></span></span></h1>
<p style="text-align:left"> </p>
<p style="text-align:justify"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">Ainsi, l’objectif de la recherche serait donc de réfléchir à un système d’annotation polyvalent, susceptible d’assumer des fonctions diverses (scientifique, pédagogique etc.), en reprenant à la fois les éléments de la TEI et les travaux de recherches déjà existants</span></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-size:small"><span style="background-color:#ffffff">. </span></span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:left"><span style="font-size:12pt"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><strong><span style="background-color:#ffffff">Bibliographie </span></strong></span></span></span></span></span></p>
<p style="text-align:left"> </p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">- Bardin L. Le texte et l'image. In: Communication et langages,</span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">n°26, 1975. pp. 98-112.</span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#323232"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">- Hénault, A. (2008). Image et texte au regard de la sémiotique. </span></span></span></span><span style="color:#323232"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><em><span style="background-color:#ffffff">Le français aujourd'hui</span></em></span></span></span><span style="color:#323232"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><span style="background-color:#ffffff">, 161(2), 11-20. doi:10.3917/lfa.161.0011.</span></span></span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">- </span></span><span style="color:#020202"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Debon,</span></span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"> Claude, </span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><em>Claude Debon commente Calligrammes de Guillaume Apollinaire</em></span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">, Paris, Gallimard, Collection « Foliothèque », 2004, p.19.</span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">- </span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Groensteen, Thierry, </span></span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Système de la bande dessinée, </span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Paris, Paris Presse Universitaire de France, 2011, Deuxième édition, Collection « Formes sémiotiques », 220 p. </span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">- </span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Berthou, Benoît, </span></span></span><em><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><em>La bande dessinée : quelle lecture, quelle culture ?</em></span></span></span></em><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"> </span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Nouvelle édition [en ligne]. Paris : Éditions de la Bibliothèque publique d’information, 2015, [mise en ligne le 31 janvier 2019], </span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">[Consulté le 23 janvier 2019], p. 1.</span></span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Disponible : https://books.openedition.org/bibpompidou/1682?lang=fr</span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">- </span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Annie Baron-Cervais,</span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"> </span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><em>La bande-dessinée</em></span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">, 2007, Presse Universitaire de France, Collection « Que sais-je ? », p. 7</span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">- Didier, Marie,</span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><em> Indexation, structuration et encodage des fonds iconographiques : le fonds Léon Lefebvre de la Bibliothèque Municipale de Lille, Sous la direction de Pierre-Yves Duchemin, </em></span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">[Diplôme de conservateur de bibliothèque], Ecole Normale Supérieure des Sciences de l’information et des bibliothèque, 2005, p. 7, </span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">[Consulté le 23 janvier 2019].</span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Disponible : https://www.enssib.fr/bibliotheque-numerique/documents/809-indexation-structuration-et-encodage-des-fonds iconographiques.pdf</span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">- </span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">“Introduction à la TEI </span></span><span style="font-family:Arial Unicode MS"><span style="font-family:Baskerville"><span style="font-size:medium"></span></span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">/ </span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Stage URFIST / MSHB” in : </span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Maison des Sciences de l’homme en Bretagne, </span></span><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">[Consulté le 8 février 2019]</span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Disponible : https://www.mshb.fr/agenda_mshb/introduction-a-la-tei-br-stage-urfist-mshb/5505/</span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">- Alexandre D, Murat, M, </span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><em>Projet Apollinaire, 2014, </em></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Université Paris-Sorbonne, LABEX OBVIL, 2014,</span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><em> [</em></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Apollinaire, Guillaume, </span></span></span><cite><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium"><em>Calligrammes, poèmes de la paix et de la guerre 1913-1916</em></span></span></span></cite><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">, Mercure de France, 1918].</span></span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:medium">Disponible: http://obvil.paris-sorbonne.fr/corpus/apollinaire/calligrammes.</span></span></span></span></span></p>
<div id="sdfootnote1">
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote1anc" name="sdfootnote1sym" style="color:#000080; text-decoration:underline">1</a>Bardin L. Le texte et l'image. In: Communication et langages, n°26, 1975. pp. 98-112.</span></span></span></p>
</div>
<div id="sdfootnote2">
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote2anc" name="sdfootnote2sym" style="color:#000080; text-decoration:underline">2</a><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:small">Alexandre D, Murat, M, </span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:small"><em>Projet Apollinaire, 2014, </em></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:small">Université Paris-Sorbonne, LABEX OBVIL, 2014,</span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:small"><em> [</em></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:small">Apollinaire, Guillaume, </span></span></span><cite><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:small"><em>Calligrammes, poèmes de la paix et de la guerre 1913-1916</em></span></span></span></cite><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:small">, Mercure de France, 1918].</span></span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:small">Disponible http://obvil.paris-sorbonne.fr/corpus/apollinaire/calligrammes.</span></span></span></span></span></p>
</div>
<div id="sdfootnote3">
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote3anc" name="sdfootnote3sym" style="color:#000080; text-decoration:underline">3</a><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:small">Alexandre D, Murat, M, </span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:small"><em>Projet Apollinaire, 2014, </em></span></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><span style="font-size:small">Université Paris-Sorbonne, LABEX OBVIL, 2014,</span></span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif">Disponible:http://132.227.201.10:8086/projets/hyperapollinaire</span></span></span></span></p>
</div>
<div id="sdfootnote4">
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote4anc" name="sdfootnote4sym" style="color:#000080; text-decoration:underline">4</a><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><em>TEI by example, </em></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif">“Lewis Carroll: </span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif"><em>Le conte de la souris” </em></span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif">In : “</span></span><span style="color:#000000"><span style="font-family:Baskerville,serif">Exemples pour le module 4: Poésie”,</span></span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"><span style="font-size:10pt"><span style="color:#000000"><span style="font-family:"Liberation Serif",serif"><span style="font-family:Baskerville,serif">Disponible : https://teibyexample.org/examples/TBED04v00.htm</span></span></span></span></p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"> </p>
<p style="margin-left:0.6cm; text-align:left"> </p>
</div>