<p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><b>L&rsquo;enqu&ecirc;te OSINT. Des traces ouvertes au r&eacute;cit journalistique ferm&eacute; </b></font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm">&nbsp;</p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Rayya Roumanos, rayya.roumanos@ijba.u-bordeaux-montaigne.fr</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Olivier Le Deuff, oledeuff@gmail.com</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm">&nbsp;</p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><u>Mots cl&eacute;s </u></font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">OSINT, investigation journalistique, enqu&ecirc;tes visuelles, narration, traces, forensique </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm">&nbsp;</p> <p align="justify" style="border:none; margin-right:37px; padding:0cm">&nbsp;</p> <p>&nbsp; <p align="left" style="border:none; padding:0cm">&nbsp;</p> </p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:11pt"><font size="2">L&rsquo;OSINT ou Open Source Intelligence d&eacute;signe une m&eacute;thode qui repose sur l&rsquo;exploitation de sources d&rsquo;informations ouvertes &agrave; des fins de renseignements ou d&rsquo;investigations. Issu du domaine du renseignement militaire, l&rsquo;OSINT conna&icirc;t depuis quelques ann&eacute;es un essor dans le champ journalistique avec l&rsquo;&eacute;mergence de nouveaux acteurs dont les comp&eacute;tences entra&icirc;nent un &eacute;largissement des territoires de la presse en mati&egrave;re de vis&eacute;es et de formats.</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:11pt"><font size="2">Le principe d&rsquo;une enqu&ecirc;te &agrave; partir de sources ouvertes est d&rsquo;explorer un nombre consid&eacute;rable de donn&eacute;es pour en tirer des informations utiles qui servent de preuves &agrave; l&rsquo;appui d&rsquo;une d&eacute;monstration. Parmi ces donn&eacute;es, au format num&eacute;rique essentiellement, se trouvent celles qui sont laiss&eacute;es par les humains et celles produites par les machines. Elles sont de formats divers, g&eacute;ographiques, statistiques, visuels, auditifs, etc., et elles subissent g&eacute;n&eacute;ralement une s&eacute;rie d&rsquo;op&eacute;rations pour devenir op&eacute;rantes dans un r&eacute;cit journalistique, parmi lesquelles&nbsp;: la collecte, la consolidation, l&rsquo;analyse et la sc&eacute;narisation (Roumanos, 2021). </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:11pt"><font size="2">Une cat&eacute;gorie de donn&eacute;es en particulier a retenu notre attention dans cet article&nbsp;: celles qui se pr&eacute;sentent sous forme de traces capt&eacute;es, analys&eacute;es et repr&eacute;sent&eacute;es dans des enqu&ecirc;tes vid&eacute;os publi&eacute;es par deux m&eacute;dias de renom, le New York Times et Le Monde. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:11pt"><font size="2">Nous entendons par trace ce qui r&eacute;sulte d&rsquo;une op&eacute;ration qui laisse une empreinte, en l&rsquo;occurrence num&eacute;rique. L&rsquo;empreinte permet ensuite de re-tracer un cheminement gr&acirc;ce &agrave; une op&eacute;ration intellectuelle qui consiste &agrave; inf&eacute;rer ce qui s&rsquo;est pass&eacute; en analysant les indices d&rsquo;une pr&eacute;sence ant&eacute;rieure. Les traces mobilis&eacute;es par les journalistes peuvent &ecirc;tre tr&egrave;s vari&eacute;es&nbsp;: des enregistrements informatiques de type logs ou des &eacute;l&eacute;ments mis en ligne par les internautes de fa&ccedil;on consciente ou inconsciente (Merzeau, 2013). Pour &ecirc;tre int&eacute;gr&eacute;es &agrave; l&rsquo;appareil de preuve, elles doivent d&rsquo;abord &ecirc;tre rep&eacute;rables, c&rsquo;est-&agrave;-dire pr&eacute;sentes au-dessus du seuil de d&eacute;tectabilit&eacute; (Weizman, 2021). Elles doivent ensuite &ecirc;tre conformes aux hypoth&egrave;ses &eacute;labor&eacute;es par les enqu&ecirc;teurs dont le travail consiste &agrave; &laquo;&nbsp;mettre en coh&eacute;rence&nbsp;&raquo; les informations (Latour, 1985) dans un nouveau r&eacute;cit performant ( Austin, 1962). </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:11pt"><font size="2">Nous d&eacute;crivons dans cet article le processus par lequel cette nouvelle inscription prend forme, depuis l&rsquo;&eacute;tape du rep&eacute;rage des traces jusqu&rsquo;&agrave; celle de la composition d&rsquo;un nouveau r&eacute;cit visuel. Nous montrons la volont&eacute; des journalistes de r&eacute;duire la distance entre la r&eacute;alit&eacute; objective (l&#39;&eacute;v&eacute;nement tel qu&rsquo;il s&rsquo;est produit) et la repr&eacute;sentation de cette r&eacute;alit&eacute; &agrave; travers de proc&eacute;d&eacute;s techniques et narratifs qui prennent leur source &agrave; la fois dans la tradition journalistique et dans des pratiques inscrites dans d&rsquo;autres champs professionnels, dont le renseignement militaire et les sciences forensiques. Notre analyse s&rsquo;attarde sur les logiques d&eacute;monstratives d&eacute;ploy&eacute;es dans les enqu&ecirc;tes vid&eacute;os dont l&rsquo;objectif est de r&eacute;duire les incertitudes pour avancer des explications convaincantes. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:11pt"><font size="2">Nous resituons dans une premi&egrave;re partie l&rsquo;approche journalistique de l&rsquo;OSINT, ses positionnements, ses fondements et ses &eacute;volutions r&eacute;centes avant de consid&eacute;rer quatre enqu&ecirc;tes embl&eacute;matiques de ce mouvement dont la particularit&eacute; est d&#39;&ecirc;tre &agrave; la fronti&egrave;re entre le journalisme et les sciences forensiques. Enfin, nous montrons, dans une derni&egrave;re partie, la m&eacute;canique &agrave; travers laquelle les traces se transforment en preuves et plus encore en &laquo;&nbsp;&eacute;vidences&nbsp;&raquo;, gr&acirc;ce &agrave; un glissement d&rsquo;une logique de d&eacute;monstration d&rsquo;inspiration scientifique vers une narration spectaculaire. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="left" style="border:none; padding:0cm">&nbsp;</p> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:11pt"><font size="2"><b>Partie&nbsp;1&nbsp;: L&rsquo;OSINT comme approche journalistique</b></font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">En tant qu&rsquo;approche journalistique, l&rsquo;OSINT repose sur l&rsquo;apport m&eacute;thodologique et technique de deux champs professionnels qui sont non seulement diff&eacute;rents, mais historiquement oppos&eacute;s&nbsp;: le renseignement militaire d&rsquo;un c&ocirc;t&eacute;, avec son lot de secrets et sa vocation active, et le journalisme de l&rsquo;autre, tourn&eacute; vers la diffusion large des informations dans l&rsquo;int&eacute;r&ecirc;t du public. Du premier, les journalistes d&rsquo;investigation et leurs collaborateurs s&rsquo;approprient une d&eacute;marche d&rsquo;enqu&ecirc;te caract&eacute;ris&eacute;e par le traitement et la production de renseignements, c&#39;est-&agrave;-dire d&rsquo;informations &laquo; utiles &raquo; d&rsquo;un point de vue militaire. Du second, une vis&eacute;e&nbsp;: celle de r&eacute;v&eacute;ler au grand public la v&eacute;rit&eacute; sur des faits difficiles &agrave; d&eacute;m&ecirc;ler. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Les territoires ainsi dessin&eacute;s ne sont pas pour autant herm&eacute;tiques. Le recours &agrave; des techniques de renseignement, comme nous l&rsquo;analysons dans cet article, a un impact certain sur la production journalistique et d&eacute;termine, au-del&agrave; de la dimension proc&eacute;durale de l&rsquo;enqu&ecirc;te, sa valeur et l&rsquo;imaginaire auquel elle se r&eacute;f&egrave;re et qu&rsquo;elle produit. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">D&#39;autre part, il est important de noter que ce rapprochement, de prime abord surprenant, repose, au contraire, sur des r&eacute;sonances que nous pouvons consid&eacute;rer comme logiques, &agrave; partir du moment o&ugrave; l&rsquo;on s&#39;int&eacute;resse exclusivement au champ de l&rsquo;investigation journalistique. D&rsquo;abord, parce que les conditions d&rsquo;exercice de ce type de journalisme recoupent, en partie, celles du renseignement&nbsp;: la poursuite d&rsquo;une affaire dans la dur&eacute;e, affranchi de l&rsquo;obligation du r&eacute;sultat rapide et de la focalisation sur l&rsquo;actualit&eacute;, le recours &agrave; une m&eacute;thode scientifique dans le traitement des donn&eacute;es, et plus sp&eacute;cifiquement le principe de l&rsquo;enqu&ecirc;te par hypoth&egrave;se (Hunter, 2011), le respect d&rsquo;un parcours de la copie long et rigoureux impliquant la hi&eacute;rarchie et les services juridiques du journal, et l&rsquo;appui sur des experts ext&eacute;rieurs au champ, pour leurs comp&eacute;tences techniques notamment. Ensuite, parce que l&rsquo;investigation journalistique exige de travailler de mani&egrave;re discr&egrave;te, voire secr&egrave;te, d&#39;avancer par t&acirc;tonnement et, selon les cas, d&rsquo;opter pour des pratiques &agrave; la limite de la l&eacute;galit&eacute;, ou soulevant des questionnements d&rsquo;ordre d&eacute;ontologique, comme l&rsquo;usage des cam&eacute;ras cach&eacute;es. Les m&eacute;thodes OSINT, bas&eacute;es sur une abondance de sources librement accessibles, viennent renforcer ce rapprochement tout en introduisant une rupture par rapport aux m&eacute;thodes journalistiques classiques, au niveau de la mise en &oelig;uvre des enqu&ecirc;tes, mais aussi de leur conceptualisation</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">En effet, le fait que l&rsquo;OSINT se base sur des donn&eacute;es accessibles entra&icirc;ne une forme de renversement paradigmatique dans la mesure o&ugrave;, traditionnellement, l&rsquo;investigation journalistique repose, au contraire, sur la d&eacute;tection et la r&eacute;cup&eacute;ration d&rsquo;informations difficiles d&rsquo;acc&egrave;s. Elle en tire m&ecirc;me ses lettres de noblesse en &eacute;tablissant une correspondance nette entre, d&rsquo;une part, la difficult&eacute; de la t&acirc;che qui consiste &agrave; r&eacute;cup&eacute;rer, voire soutirer, des informations &agrave; des sources souvent r&eacute;ticentes, et de l&rsquo;autre les qualit&eacute;s heuristiques de l&rsquo;enqu&ecirc;te.</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">L&rsquo;enjeu, au-del&agrave; de la qualit&eacute; des informations expos&eacute;es, est, en r&eacute;alit&eacute;, d&eacute;finitoire pour la profession, puisque la question de l&#39;accessibilit&eacute; permet de caract&eacute;riser la pratique journalistique et d&rsquo;en r&eacute;v&eacute;ler la valeur ajout&eacute;e. Or l&rsquo;approche OSINT, bas&eacute;e sur des sources ouvertes, vient perturber ce sch&eacute;ma sans pour autant faire vaciller ses fondements. Au contraire, elle les renforce en op&eacute;rant un d&eacute;placement de l&#39;&eacute;l&eacute;ment pivot, de la source, qu&rsquo;elle soit institutionnelle ou non, humaine ou documentaire, vers la trace, &eacute;l&eacute;ment plus difficile &agrave; d&eacute;tecter et comprendre, car polys&eacute;mique, multiforme et &eacute;parpill&eacute;. Rep&eacute;rer, r&eacute;cup&eacute;rer, analyser et projeter sous forme d&rsquo;un r&eacute;cit des traces multiples et &eacute;parses, aussi accessibles soient-elles, repose sur des savoir-faire importants.</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">En tant qu&rsquo;approche journalistique, l&rsquo;OSINT a d&rsquo;abord &eacute;t&eacute; adopt&eacute;e par des collectifs &agrave; la fronti&egrave;re entre activisme et journalisme comme Bellingcat</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote1sym" name="sdfootnote1anc"><sup>1</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">. Elle s&rsquo;est ensuite r&eacute;pandue &agrave; plusieurs r&eacute;dactions &agrave; travers le monde qui se sont saisies des enjeux de l&rsquo;enqu&ecirc;te sur des sources ouvertes, parmi lesquels&nbsp;: la v&eacute;rification des informations qui circulent massivement sur le web, l&rsquo;&eacute;tude des faits survenus sur des terrains inaccessibles, l&rsquo;application d&rsquo;une grille d&rsquo;analyse inspir&eacute;e de la m&eacute;thode scientifique, la collaboration entre journalistes issues de r&eacute;dactions diff&eacute;rentes sur des enqu&ecirc;tes internationales, mais aussi entre sp&eacute;cialistes de diff&eacute;rents domaines et, selon les projets, avec des ONG et des amateurs (Roumanos, 2021). </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Dans cet article, nous nous focalisons sur deux m&eacute;dias en particulier, le New York Times et le Monde et analysons quatre enqu&ecirc;tes appartenant &agrave; deux p&eacute;riodes dans l&rsquo;&eacute;volution de l&rsquo;approche OSINT dans les salles de r&eacute;daction&nbsp;: </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">La p&eacute;riode des d&eacute;buts, caract&eacute;ris&eacute;e par l&rsquo;exp&eacute;rimentation d&rsquo;outils et de m&eacute;thodes, avec les enqu&ecirc;tes suivantes&nbsp;: </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <ul> <li> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">&laquo;&nbsp;An Israeli Soldier Killed a Medic in Gaza. We Investigated the Fatal Shot, enqu&ecirc;te sur la mort d&rsquo;une street medic palestinienne sous les balles d&rsquo;un sniper de l&rsquo;arm&eacute;e isra&eacute;lienen en juin 2018, publi&eacute;e par le New York Times le 30 d&eacute;cembre 2018.</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote2sym" name="sdfootnote2anc"><sup>2</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"> </font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> </li> </ul> <ul> <li> <p align="justify" style="border:none; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">&laquo; Enqu&ecirc;te vid&eacute;o&nbsp;: comment un tir de LBD a gravement bless&eacute; un &laquo; gilet jaune &raquo; &agrave; Bordeaux &raquo;, publi&eacute;e par Le Monde le 17 octobre 2019.</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote3sym" name="sdfootnote3anc"><sup>3</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> </li> </ul> <p align="justify" style="border:none; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">La p&eacute;riode de la maturit&eacute;, caract&eacute;ris&eacute;e par la consolidation des techniques de r&eacute;cup&eacute;ration, d&rsquo;analyse et de sc&eacute;narisation de l&rsquo;information, avec les enqu&ecirc;tes suivantes&nbsp;: </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <ul> <li> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none">&ldquo;<font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Day of Rage: An In-Depth Look at How a Mob Stormed the Capitol&rdquo;, enqu&ecirc;te sur l&rsquo;invasion du Capitol le 6 janvier 2021, publi&eacute;e par le New York Times le 30 juin 2021. </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote4sym" name="sdfootnote4anc"><sup>4</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> </li> <li> <p align="justify" style="border:none; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">&laquo; Enqu&ecirc;te vid&eacute;o&nbsp;: comment une op&eacute;ration de police a vir&eacute; au chaos en Seine-Saint-Denis &raquo;, publi&eacute;e par Le Monde le 2 juin 2021.</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote5sym" name="sdfootnote5anc"><sup>5</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"> </font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> </li> </ul> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Notons que selon les journalistes que nous avons interrog&eacute;s dans le cadre de cette &eacute;tude, Haley Willis</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote6sym" name="sdfootnote6anc"><sup>6</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, membre du service des enqu&ecirc;tes visuelles du NYT, Asia Ballufier</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote7sym" name="sdfootnote7anc"><sup>7</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, journaliste du service Vid&eacute;o du Monde et Antoine Schirer</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote8sym" name="sdfootnote8anc"><sup>8</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, collaborateur r&eacute;gulier de ce m&ecirc;me service et sp&eacute;cialiste du </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">motion design</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> et de la reconstitution 3D, l&rsquo;introduction de l&rsquo;OSINT dans leurs r&eacute;dactions a &eacute;t&eacute; motiv&eacute;e par la volont&eacute; des deux m&eacute;dias de renforcer leur offre &eacute;ditoriale en mati&egrave;re d&rsquo;investigation. Les m&eacute;thodes d&#39;enqu&ecirc;tes &agrave; partir de sources ouvertes sont d&rsquo;abord venues consolider leurs efforts de v&eacute;rification de l&rsquo;information, avant de devenir les cl&eacute;s d&rsquo;une approche plus ambitieuse qui entend non seulement identifier les </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">fakes</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> qui circulent sur le web, mais aussi r&eacute;v&eacute;ler des v&eacute;rit&eacute;s qui s&rsquo;y cachent, &laquo;&nbsp;devant nos yeux&nbsp;&raquo;</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote9sym" name="sdfootnote9anc"><sup>9</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">. Pour Haley Willis, l&rsquo;enjeu pour le NYT &eacute;tait d&rsquo;analyser de mani&egrave;re efficace une mati&egrave;re premi&egrave;re largement accessible, mais difficile &agrave; manier&nbsp;: les images capt&eacute;es par des satellites, des cam&eacute;ras de surveillance ou des t&eacute;moins, des enregistrements audio des fr&eacute;quences de la police, des publications sur les r&eacute;seaux sociaux, des donn&eacute;es et des m&eacute;tadonn&eacute;es pr&eacute;sentes massivement sur le web, etc. La cr&eacute;ation, en 2017, d&rsquo;un service d&eacute;di&eacute; &agrave; l&rsquo;analyse de ces &eacute;l&eacute;ments, ainsi qu&rsquo;&agrave; leur explicitation sous forme de documentaires vid&eacute;os &agrave; fort potentiel viral, avait donc pour but de r&eacute;investir l&rsquo;enqu&ecirc;te comme genre journalistique &agrave; part, mais aussi d&rsquo;en &eacute;largir les territoires &agrave; des espaces auparavant inaccessibles, qu&rsquo;ils soient g&eacute;ographiques (zones de guerre par exemple), ou num&eacute;riques (les publications et interactions sur le web). </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Asia Ballufier &eacute;voque une ambition similaire du c&ocirc;t&eacute; du Monde dont la branche d&eacute;di&eacute;e &agrave; l&rsquo;enqu&ecirc;te vid&eacute;o, lanc&eacute;e fin&nbsp;2019, est venue compl&eacute;ter et &laquo;&nbsp;muscler&nbsp;&raquo; un service initialement tourn&eacute; vers les publications vid&eacute;o &agrave; vis&eacute;e explicative</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote10sym" name="sdfootnote10anc"><sup>10</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">. Cette branche a d&rsquo;ailleurs gard&eacute; des traces de cette gen&egrave;se puisque les vid&eacute;os qu&rsquo;elle propose reposent prioritairement sur une approche didactique rendant les sujets accessibles au plus grand nombre</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote11sym" name="sdfootnote11anc"><sup>11</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">. </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Le second enjeu li&eacute; &agrave; l&rsquo;adoption de l&rsquo;OSINT par les journalistes des deux services est d&rsquo;ordre commercial puisque cette m&eacute;thode procure aux r&eacute;dactions un avantage concurrentiel en mati&egrave;re de production d&#39;information, surtout sur des sujets sensibles, tout en r&eacute;duisant les co&ucirc;ts de l&#39;enqu&ecirc;te sur le terrain. Elle leur permet aussi d&#39;optimiser leur image de marque gr&acirc;ce &agrave; l&rsquo;expertise apport&eacute;e dans le traitement des donn&eacute;es, d&rsquo;une part, et &agrave; la qualit&eacute; du rendu final, de l&rsquo;autre, qui exploite de mani&egrave;re souvent spectaculaire les potentialit&eacute;s du num&eacute;rique en mati&egrave;re de storytelling innovant. Les enqu&ecirc;tes visuelles du NYT ont d&rsquo;ailleurs souvent &eacute;t&eacute; prim&eacute;es pour ces deux qualit&eacute;s.</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote12sym" name="sdfootnote12anc"><sup>12</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">L&rsquo;OSINT participe aussi &agrave; une forme de r&eacute;habilitation de la pratique journalistique tr&egrave;s fortement d&eacute;cri&eacute;e en lui offrant une l&eacute;gitimit&eacute; &agrave; la fois technique et morale gr&acirc;ce &agrave; un r&eacute;investissement dans l&rsquo;une des fonctions qui lui ont historiquement assur&eacute; un regain d&rsquo;autorit&eacute; en p&eacute;riode de crise&nbsp;: la r&eacute;paration des injustices (Lemieux, 2001). De fait, quand on se penche sur les discours qui ont accompagn&eacute; le lancement des deux services et les sujets qui y sont prioritairement trait&eacute;s, il est possible d&rsquo;entrevoir une motivation sociale et politique en lien avec le contexte dans lequel l&rsquo;OSINT comme technique d&rsquo;investigation journalistique est apparue dans les salles de r&eacute;daction. Il s&rsquo;agit de la r&eacute;alisation d&rsquo;investigations qui questionnent les discours officiels et qui tentent de faire &oelig;uvre de moralit&eacute; publique en s&rsquo;appuyant sur une triple exigence de transparence, de r&eacute;gulation et de contr&ocirc;le. De ce point de vue, l&rsquo;int&eacute;gration des m&eacute;thodes OSINT dans la presse a suivi le m&ecirc;me chemin que celui emprunt&eacute; par le data journalisme dont l&rsquo;apparition dans le champ m&eacute;diatique a &eacute;t&eacute; motiv&eacute;e par une volont&eacute; de &laquo; r&eacute;initialiser &raquo; la profession par la donn&eacute;e (Dagiral et Parasie, 2011) en valorisant l&rsquo;acc&egrave;s libre, la collaboration interprofessionnelle et l&rsquo;exp&eacute;rimentation technique et &eacute;ditoriale au service d&rsquo;enqu&ecirc;tes originales qui participent &agrave; l</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">&rsquo;empowerment</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> des lecteurs et &agrave; l&rsquo;accomplissement de la justice collective (Roumanos et Le Deuff, 2021). </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm">&nbsp;</p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><b>Partie&nbsp;2&nbsp;: Des enqu&ecirc;tes &agrave; la fronti&egrave;re entre OSINT et approche forensique </b></font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm">&nbsp;</p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Les quatre enqu&ecirc;tes que nous analysons dans cet article reposent sur des m&eacute;thodes OSINT coupl&eacute;es avec une d&eacute;marche inspir&eacute;e des &laquo;&nbsp;sciences forensiques&nbsp;&raquo;</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote13sym" name="sdfootnote13anc"><sup>13</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> (expertise l&eacute;gale) qu&rsquo;il est possible de d&eacute;composer en trois phases&nbsp;: d&eacute;tection d&rsquo;un crime, analyse de ses causes, publication des conclusions. </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">2.1 D&eacute;tection du crime </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Dans une enqu&ecirc;te criminelle, la premi&egrave;re &eacute;tape consiste &agrave; investir les lieux d&rsquo;un crime pour &eacute;tablir un premier constat attestant de l&rsquo;acte d&eacute;lictueux. Les enqu&ecirc;teurs r&eacute;pondent &agrave; un signalement et leur intervention sert d&rsquo;abord &agrave; &eacute;lucider les circonstances du drame pour en d&eacute;signer, ensuite, le coupable. Dans une enqu&ecirc;te journalistique bas&eacute;e sur l&rsquo;OSINT, le signalement d&rsquo;un fait n&rsquo;est pas toujours le point de d&eacute;part de l&rsquo;enqu&ecirc;te. L&#39;int&eacute;r&ecirc;t du journaliste pour le sujet peut aussi &ecirc;tre la cons&eacute;quence de l&rsquo;inscription de ce dernier dans l&rsquo;actualit&eacute;, comme il peut r&eacute;sulter de son appartenance au champ d&rsquo;expertise de l&#39;enqu&ecirc;teur. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Dans le cas des articles &eacute;tudi&eacute;s ici, deux r&eacute;pondent &agrave; une exigence d&rsquo;actualit&eacute; et deux &agrave; des motivations en lien avec les territoires explor&eacute;s habituellement par les enqu&ecirc;teurs du NYT et du Monde. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="background:#ffffff">L&#39;enqu&ecirc;te du Monde sur le tir LBD qui a bless&eacute; Olivier B&eacute;ziade, manifestant Gilet jaune &agrave; Bordeaux, le 12 janvier 2019, a d&eacute;but&eacute; deux mois apr&egrave;s les faits, au plus fort du mouvement social qui a d&eacute;marr&eacute; le 19 novembre 2018. Celle du NYT sur l&rsquo;invasion du Capitole le 6 janvier 2020 a &eacute;t&eacute; lanc&eacute;e quelques jours apr&egrave;s les faits avec pour objectif de d&eacute;crypter l&rsquo;assaut afin de fournir aux lecteurs une image claire de ce qui s&rsquo;est produit ce jour-l&agrave; &agrave; Washington. Dans les deux cas, c&rsquo;est l&rsquo;ampleur de l&#39;&eacute;v&eacute;nement inscrit dans le flux de l&rsquo;actualit&eacute; politique et sociale qui a guid&eacute; le choix des journalistes. En revanche, dans l&#39;enqu&ecirc;te du NYT sur le tir du sniper isra&eacute;lien qui a caus&eacute; la mort d&rsquo;une street medic palestinienne en juin 2019, ainsi que dans celle du Monde sur l&rsquo;intervention de la police &agrave; Villemomble qui a gravement bless&eacute; une m&egrave;re de famille en juin 2013, le choix du sujet r&eacute;pond &agrave; des aspirations d&rsquo;une tout autre nature. </span></font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="background:#ffffff">Selon les journalistes que nous avons interrog&eacute;s dans le cadre de cette &eacute;tude, les investigations ont &eacute;t&eacute; motiv&eacute;es, en premier lieu, par le besoin de &laquo;&nbsp;documenter&nbsp;&raquo; des faits qui ont &eacute;t&eacute; peu ou mal trait&eacute;s dans la presse. Leur objectif &eacute;tait de rendre compte de mani&egrave;re d&eacute;taill&eacute;e des circonstances dans lesquelles se sont d&eacute;roul&eacute;s les faits (huit ann&eacute;es plus tard dans le cas de l&#39;enqu&ecirc;te du Monde) pour contrer, entre autres, le discours officiel de l&rsquo;arm&eacute;e isra&eacute;lienne et de l&rsquo;IGPN fran&ccedil;ais qui, tous deux, ont invoqu&eacute; la l&eacute;gitime d&eacute;fense pour justifier la violence de leur intervention. </span></font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="background:#ffffff">Le d&eacute;fi technique et esth&eacute;tique que la reconstitution des faits a pos&eacute; aux &eacute;quipes de journalistes, designers et sc&eacute;naristes a &eacute;galement servi de moteur &agrave; ces deux enqu&ecirc;tes qui se sont transform&eacute;es en terrain d&rsquo;exp&eacute;rimentation de nouvelles techniques de collecte et de visualisation de l&rsquo;information ou en occasion pour consolider des proc&eacute;d&eacute;s &eacute;prouv&eacute;s.</span></font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="background:#ffffff">Pour chacune des quatre vid&eacute;os, la premi&egrave;re &eacute;tape de l&#39;enqu&ecirc;te a consist&eacute; &agrave; r&eacute;cup&eacute;rer des images et parfois des enregistrements sonores capt&eacute;s par des cam&eacute;ras de surveillance ou des t&eacute;moins, afin de rep&eacute;rer, au sein de ces documents qui sont de nature, de valeur et de format diff&eacute;rents, des informations &eacute;l&eacute;mentaires permettant de reconstituer, seconde par seconde, le d&eacute;ploiement de l&rsquo;incident &eacute;tudi&eacute;. Pour les journalistes interrog&eacute;s, il &eacute;tait essentiel de &laquo;&nbsp;remettre &agrave; plat&nbsp;&raquo; les faits afin d&rsquo;y porter un regard neuf renforc&eacute; par une connaissance scrupuleuse des circonstances de chaque histoire. </span></font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="background:#ffffff">Le d&eacute;cryptage passe donc par un changement de regard qui n&eacute;cessite, tout d&rsquo;abord, une op&eacute;ration de synchronisation des diff&eacute;rentes sources visuelles et auditives permettant de composer une vision multi-angl&eacute;e de l&rsquo;&eacute;v&egrave;nement. L&rsquo;incident lin&eacute;aire est alors d&eacute;compos&eacute; en plusieurs lignes parall&egrave;les ouvrant la voie &agrave; une recomposition finale qui alternera diff&eacute;rentes prises de vue. </span></font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="background:#ffffff">Suite &agrave; cette man&oelig;uvre, les journalistes peuvent s&#39;atteler &agrave; la deuxi&egrave;me &eacute;tape centr&eacute;e sur le rep&eacute;rage des indices leur permettant d&rsquo;&eacute;laborer des hypoth&egrave;ses que le travail d&rsquo;analyse viendra infirmer ou confirmer. </span></font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">2.2. Analyse des faits</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Conjointement &agrave; l&rsquo;approche forensique, les enqu&ecirc;tes suivent une d&eacute;marche inspir&eacute;e de la m&eacute;thode scientifique hypoth&eacute;tico-d&eacute;ductive pour comprendre et expliquer les faits. Il s&rsquo;agit d&rsquo;&eacute;laborer des sc&eacute;narios en suivant les traces pr&eacute;sentes dans les enregistrements audio et vid&eacute;o puis les compl&eacute;t</span></span></font></font></font></span></font></span><font style="font-size:12pt"><font size="3">er</font></font><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> avec des recherches sur les lieux, les personnages, les armes, etc., impliqu&eacute;s dans les &eacute;v&egrave;nements. Ces sc&eacute;narios sont ensuite confront&eacute;s aux paroles des t&eacute;moins et des autorit&eacute;s, &agrave; l&rsquo;analyse des experts et aux &eacute;l&eacute;ments pr&eacute;sents dans le dossier d&rsquo;instruction, quand ce dernier est accessible. </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Les indices rep&eacute;r&eacute;s dans les documents sont forc&eacute;ment &eacute;pars, incomplets et imparfaits. Ils reposent essentiellement sur des traces, naturellement polys&eacute;miques, qui ne retiennent l&rsquo;attention des enqu&ecirc;teurs que si elles contiennent une information ou si elles sont en mesure de participer &agrave; l&rsquo;&eacute;laboration d&rsquo;un r&eacute;cit n&eacute;cessairement coh&eacute;rent, exhaustif. Ces traces sont jug&eacute;es en fonction de leur potentiel explicatif, mais aussi par rapport &agrave; leur f&eacute;condit&eacute;, c&#39;est-&agrave;-dire &agrave; leur capacit&eacute; &agrave; ouvrir les perspectives analytiques pour les enqu&ecirc;teurs, quitte &agrave; ce que ces derni&egrave;res soient, par la suite, resserr&eacute;es pour le lecteur. Leur polys&eacute;mie est alors r&eacute;duite au seul sens souhait&eacute; par les narrateurs. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Dans le cas de l&#39;enqu&ecirc;te du Monde sur le tir LBD qui a gravement bless&eacute; un manifestant, les indices retenus, ou plut&ocirc;t construits par les journalistes, gr&acirc;ce &agrave; un travail d&rsquo;interpr&eacute;tation des traces notamment, sont&nbsp;: 1) le nombre de balles tir&eacute;es par les forces de l&rsquo;ordre, d&eacute;tect&eacute; au son et l&rsquo;image de l&rsquo;&eacute;clat de lumi&egrave;re, deux traces audio-visuelles qui remplacent l&rsquo;image de la balle elle-m&ecirc;me, 2) la direction des tirs, inf&eacute;r&eacute;e en fonction de la position du tireur, 3) et le parcours de fuite d&rsquo;Olivier Beziade, qu&rsquo;il d&eacute;crit lui-m&ecirc;me et qui a &eacute;t&eacute; confirm&eacute; par des t&eacute;moins, mais qui n&rsquo;a pas &eacute;t&eacute; capt&eacute; par les cam&eacute;ras. Ces trois indices sont par la suite replac&eacute;s dans un r&eacute;cit contextualis&eacute; de 15 minutes dans lequel deux proc&eacute;d&eacute;s narratifs particuli&egrave;rement puissants sont d&eacute;ploy&eacute;s&nbsp;: une cartographie des lieux et une reconstitution en 3D des faits. Le premier permet de situer l&rsquo;action et ses protagonistes en offrant une vision surplombante des &eacute;v&egrave;nements. Le second de figer l&rsquo;action pour la scruter &agrave; partir de diff&eacute;rents angles, en 360 degr&eacute;s. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Cette technique est directement inspir&eacute;e de l&#39;enqu&ecirc;te du NYT sur la street medic palestinienne pour laquelle les journalistes se sont appuy&eacute;s sur le m&ecirc;me type d&rsquo;indices (les tirs isra&eacute;liens, les possibles trajectoires des projectiles, le comportement des balles utilis&eacute;es, et le d&eacute;placement des manifestants et de l&rsquo;arm&eacute;e), le m&ecirc;me cheminement entre la trace et les faits, et les m&ecirc;mes proc&eacute;d&eacute;s narratifs. Le r&eacute;cit repose sur une reconstitution en 3D du moment du tir dont la fonction, dans ce contexte, est double&nbsp;: elle apporte aux enqu&ecirc;teurs une vision compl&egrave;te de la sc&egrave;ne leur permettant d&rsquo;optimiser leur perception des faits de mani&egrave;re &agrave; mieux comprendre ce qui s&rsquo;est produit, et elle leur offre un support didactique &agrave; destination des r&eacute;cepteurs. La reconstitution en 3D permet, en effet, de s&eacute;lectionner, dans une sc&egrave;ne, ce qui m&eacute;rite d&rsquo;&ecirc;tre reproduit et ce qui, au contraire, doit &ecirc;tre &eacute;cart&eacute; pour &eacute;viter les interf&eacute;rences. En ce sens, la 3D &laquo; nettoie &raquo; la sc&egrave;ne en &eacute;liminant les &laquo; bruitages &raquo; et amplifie la perception en ciblant des &eacute;l&eacute;ments &eacute;l&eacute;mentaires qui racontent au mieux l&rsquo;histoire. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Notons qu&rsquo;un troisi&egrave;me usage peut aussi &ecirc;tre appliqu&eacute;, mais qu&rsquo;il suscite quelques r&eacute;serves d&rsquo;ordre &agrave; la fois &eacute;pist&eacute;mique et &eacute;thique&nbsp;: il s&rsquo;agit de &laquo; combler le vide &raquo;, c&rsquo;est-&agrave;-dire de remplacer l&rsquo;absence de traces ou de signes du r&eacute;el par des traces construites par des </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">motion designers</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> afin d&rsquo;&eacute;laborer une visualisation compl&egrave;te des faits. Cette d&eacute;marche pose probl&egrave;me dans le sens o&ugrave; elle introduit une part de fiction dans un r&eacute;cit qui se veut fid&egrave;le &agrave; la r&eacute;alit&eacute; et dont le point fort est justement de reproduire, &agrave; la seconde pr&egrave;s et &agrave; l&rsquo;action pr&egrave;s, les &eacute;v&eacute;nements analys&eacute;s. Certes, cette approche n&rsquo;est probl&eacute;matique que si elle cherche &agrave; tromper sciemment le r&eacute;cepteur. Ceci &eacute;tant, dans les vid&eacute;os, le r&eacute;el est remplac&eacute; non pas par une interpr&eacute;tation des faits, comme dans la d&eacute;marche scientifique qui, bien souvent, tend &agrave; &laquo; expliquer du visible compliqu&eacute; par de l&rsquo;invisible simple &raquo;, comme le note Jean Perrin dans le cas de la physique atomique (Perrin, 1913, p. V), mais par de nouvelles traces graphiques &laquo;&nbsp;fabriqu&eacute;es&nbsp;&raquo; qui acqui&egrave;rent dans le r&eacute;cit visuel d&eacute;monstratif, une valeur performative (Austin, 1962) aussi importante que celle des traces r&eacute;elles. </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Dans les deux enqu&ecirc;tes suivantes qui appartiennent &agrave; une seconde phase du d&eacute;veloppement des m&eacute;thodes OSINT au Monde et au NYT, le p&eacute;rim&egrave;tre des &eacute;v&eacute;nements analys&eacute;s augmente consid&eacute;rablement de m&ecirc;me que le nombre d&#39;acteurs impliqu&eacute;s, les actions cibl&eacute;es et, proportionnellement, les indices amass&eacute;s et les traces qui les constituent. Dans celle consacr&eacute;e &agrave; Villemomble, les journalistes du Monde retracent quatorze minutes d&rsquo;intervention de la police qu&rsquo;ils reconstituent gr&acirc;ce &agrave; des vid&eacute;os amateurs, des comptes rendus de police et d&rsquo;audience, et des t&eacute;moignages de personnes pr&eacute;sentes sur place. Les moments forts du r&eacute;cit</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote14sym" name="sdfootnote14anc"><sup>14</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> sont reconstitu&eacute;s en 3D. La vid&eacute;o propose plusieurs arr&ecirc;ts sur image pour insister sur les &eacute;l&eacute;ments cl&eacute;s de l&#39;enqu&ecirc;te, utilise des techniques visuelles de mises en avant d&rsquo;une s&eacute;rie d&rsquo;objets et d&rsquo;actions, et construit le r&eacute;cit en s&rsquo;appuyant sur une frise chronologique dont l&rsquo;objectif est de clarifier la progression de l&rsquo;action et, par l&agrave;, l&rsquo;&eacute;v&egrave;nement lui-m&ecirc;me. Pour cette enqu&ecirc;te, comme pour les pr&eacute;c&eacute;dentes, les journalistes ont utilis&eacute; des traces r&eacute;elles (le son des tirs d&rsquo;armes &agrave; feu et les images d&rsquo;&eacute;clats sur les canons des fusils, l&rsquo;impact d&rsquo;une balle sur une vitre de voiture, etc.) et des traces construites (angle d&rsquo;ouverture probable pour chaque tir). Pour les journalistes, ces &eacute;l&eacute;ments constituent des preuves irr&eacute;futables auxquelles se rajoute une troisi&egrave;me cat&eacute;gorie d&rsquo;indices&nbsp;: l&rsquo;absence totale de traces, associ&eacute;e, dans la logique forensique, &agrave; une &laquo; preuve n&eacute;gative &raquo; (&ldquo;</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Negative evidence&rdquo;</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, Weizman, 2021). Dans l&rsquo;affaire de Villemomble, les policiers &eacute;voquent l&rsquo;agressivit&eacute; des habitants pour justifier leur intervention muscl&eacute;e or les journalistes ne d&eacute;tectent aucune trace de cette agressivit&eacute; battant en br&egrave;che l&rsquo;argument des forces de l&rsquo;ordre. </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">L&#39;enqu&ecirc;te du NYT sur l&rsquo;invasion du Capitole le 6 janvier 2020 repose sur des techniques similaires pour r&eacute;aliser une longue vid&eacute;o de 40 minutes dont l&rsquo;objectif est de d&eacute;crypter l&#39;assaut sous diff&eacute;rents angles. Les journalistes ont analys&eacute; plus d&rsquo;un millier de vid&eacute;os amateurs ainsi que les enregistrements audio et vid&eacute;o de la police du Capitole et le contenu d&rsquo;une s&eacute;rie de publications par les manifestants sur les r&eacute;seaux sociaux. La vid&eacute;o ne se focalise pas sur un seul moment, &agrave; la mani&egrave;re des enqu&ecirc;tes pr&eacute;c&eacute;dentes, mais embrasse l&rsquo;ensemble de l&rsquo;action en prenant pour point d&#39;appui les br&egrave;ches qui s&#39;ouvrent progressivement dans les barricades polici&egrave;res sous la pression des manifestants. La narration s&rsquo;articule autour d&rsquo;une reconstitution du b&acirc;timent sous forme de plan (2D) et de maquette (3D) et alterne des prises de vue r&eacute;elles et graphiques pour mieux expliquer les faits. Comme dans les autres vid&eacute;os, les journalistes s&rsquo;efforcent de combler l&rsquo;absence de preuves visuelles par la focalisation sur des traces qui permettent d&rsquo;inf&eacute;rer ce qui a pu se produire. La connaissance suit, ici, le chemin de l&rsquo;interpr&eacute;tation surtout quand il s&rsquo;agit de recomposer les deux moments de l&rsquo;assaut qui ont co&ucirc;t&eacute; la vie &agrave; deux &eacute;meutiers, l&rsquo;un touch&eacute; par balle et l&rsquo;autre asphyxi&eacute; par la foule. Aucune capture visuelle des deux &eacute;v&eacute;nements n&rsquo;est disponible. Elles sont remplac&eacute;es par des sc&eacute;narios plausibles inscrits dans un r&eacute;cit complet et ferm&eacute;. Ceci &eacute;tant, dans cette recomposition, les journalistes &eacute;cartent l&rsquo;option de la reconstitution en 3D, pourtant privil&eacute;gi&eacute;e dans ce type de situation, pour lui pr&eacute;f&eacute;rer une pr&eacute;sentation textuelle sous forme de commentaire prononc&eacute; par la voix off. Les raisons de ce choix tiennent sans doute &agrave; des consid&eacute;rations techniques et financi&egrave;res, mais reposent aussi sur une volont&eacute; exprim&eacute;e par les journalistes que nous avons interrog&eacute;s de r&eacute;server la 3D &agrave; la reconstitution des faits observ&eacute;s &agrave; l&rsquo;image, plut&ocirc;t qu&rsquo;&agrave; la construction d&rsquo;une action imagin&eacute;e, que ce soit de mani&egrave;re scientifique ou arbitraire. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">2.3. Publication des conclusions</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Le r&eacute;cit des &eacute;v&eacute;nements est un &eacute;l&eacute;ment central du dispositif. Il intervient &agrave; la derni&egrave;re &eacute;tape et se veut &agrave; la fois une reconstitution d&eacute;taill&eacute;e de toutes les &eacute;tapes pr&eacute;c&eacute;dentes ainsi qu&rsquo;une pr&eacute;sentation limpide des conclusions de l&rsquo;enqu&ecirc;te. Comme toute production journalistique, il int&egrave;gre des &eacute;l&eacute;ments de contexte pour resituer l&rsquo;histoire dans son inscription sociale et factuelle. Il comprend &eacute;galement des t&eacute;moignages sous forme d&rsquo;interviews et des incises qui servent &agrave; mettre l&rsquo;accent sur telle ou telle information (les armes utilis&eacute;es, la configuration des lieux, les signes distinctifs des forces de l&rsquo;ordre ou des &eacute;meutiers, etc.). </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Deux &eacute;l&eacute;ments narratifs le distinguent, n&eacute;anmoins, des publications journalistiques classiques&nbsp;: l&rsquo;insistance, d&rsquo;abord, sur les techniques d&#39;enqu&ecirc;te adopt&eacute;es par les auteurs dont les multiples attributs et vis&eacute;es sont d&eacute;taill&eacute;s tout au long du r&eacute;cit.</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote15sym" name="sdfootnote15anc"><sup>15</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> La focalisation, ensuite, sur la reconstitution des faits gr&acirc;ce &agrave; plusieurs proc&eacute;d&eacute;s dont l&rsquo;int&eacute;gration d&rsquo;une frise chronologique repr&eacute;sent&eacute;e de mani&egrave;re graphique, l&#39;arr&ecirc;t sur image, le rembobinage, la rediffusion &agrave; plusieurs reprises d&rsquo;une m&ecirc;me sc&egrave;ne, sa d&eacute;composition en plusieurs &eacute;crans, et, bien &eacute;videmment, la reconstitution en 3D des moments cl&eacute;s de l&rsquo;action. </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Ces diff&eacute;rentes techniques r&eacute;v&egrave;lent, sans la citer, une des caract&eacute;ristiques principales de l&rsquo;approche OSINT qui consiste &agrave; rassembler des &eacute;l&eacute;ments de preuves &agrave; partir de sources tr&egrave;s vari&eacute;es, du point de vue du format comme de la valeur, pour ensuite les mettre en coh&eacute;rence dans un r&eacute;cit de type argumentatif, o&ugrave; plusieurs proc&eacute;d&eacute;s sont employ&eacute;s dans un mouvement g&eacute;n&eacute;ral pour convaincre.</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="left" style="border:none; padding:0cm">&nbsp;</p> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><b>3. La fabrique des &laquo;&nbsp;&eacute;vidences&nbsp;&raquo; </b></font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><br /> <span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Les enqu&ecirc;tes OSINT offrent une mani&egrave;re originale de voir et de comprendre les &eacute;v&eacute;nements &agrave; partir d&rsquo;un &laquo;&nbsp;hyperdocument&nbsp;&raquo; (Otlet, 1934, Le Deuff, 2021), les enqu&ecirc;tes vid&eacute;os ici, dans lequel sont rassembl&eacute;es et organis&eacute;es des preuves de nature, de valeur et de format tr&egrave;s vari&eacute;s. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">La vis&eacute;e d&rsquo;un tel objet journalistique est de &laquo;&nbsp;faire savoir&nbsp;&raquo; et de &laquo;&nbsp;faire comprendre&nbsp;&raquo; en premier lieu, mais il tend aussi &agrave; &laquo;&nbsp;faire croire&nbsp;&raquo; (Charaudeau, 2006) en adoptant des strat&eacute;gies narratives de cr&eacute;dibilit&eacute; et de captation susceptibles de convaincre le r&eacute;cepteur du bien-fond&eacute; de la d&eacute;monstration. Quand il s&rsquo;inspire des sciences forensiques, il constitue aussi &laquo;&nbsp;une preuve &agrave; l&rsquo;appui d&rsquo;un fait&nbsp;&raquo; (Briet, 1951), c&rsquo;est-&agrave;-dire un document au service de la justice</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote16sym" name="sdfootnote16anc"><sup>16</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">. </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">3.1. Des traces aux &laquo;&nbsp;&eacute;vidences&nbsp;&raquo;</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">On retrouve dans les vid&eacute;os du Monde et du NYT, une complexit&eacute; documentaire classique li&eacute;e &agrave; l&rsquo;h&eacute;t&eacute;rog&eacute;n&eacute;it&eacute; des formats mobilis&eacute;s qui ne sont pas tous comparables. Pour les composer, les journalistes ont d&ucirc; r&eacute;cup&eacute;rer, trier, hi&eacute;rarchiser et agencer des &eacute;l&eacute;ments parcellaires et vari&eacute;s pour ensuite proposer des objets narratifs coh&eacute;rents, qui fonctionnent comme un tout homog&egrave;ne. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Au-del&agrave; de la question des formats, la diff&eacute;rence entre les &eacute;l&eacute;ments rassembl&eacute;s rel&egrave;ve de la nature de ces derniers qui sont tant&ocirc;t des preuves mat&eacute;rielles collect&eacute;es sur des images, des bandes audio, des cartes g&eacute;ographiques, etc., et tant&ocirc;t des preuves inf&eacute;r&eacute;es par le biais de d&eacute;ductions permettant d&rsquo;&eacute;chafauder des hypoth&egrave;ses et de cr&eacute;er des sc&eacute;narios plausibles. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Dans les quatre enqu&ecirc;tes &eacute;tudi&eacute;es, la reconstitution, notamment en 3D, des faits, s&rsquo;est appuy&eacute;e sur l&rsquo;</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">action vue</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> (gr&acirc;ce aux vid&eacute;os qui constituent l&rsquo;une des sources principales des enqu&ecirc;tes), l&rsquo;</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">action rapport&eacute;e</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> (gr&acirc;ce &agrave; des t&eacute;moignages et aux dossiers d&rsquo;instruction) et l&rsquo;</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">action inf&eacute;r&eacute;e</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> (par l&rsquo;&eacute;tude des traces). </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Les m&eacute;thodes forensiques ont &eacute;t&eacute; d&eacute;ploy&eacute;es pour comprendre l&rsquo;environnement de l&rsquo;&eacute;v&egrave;nement, plusieurs jours, mois, voire ann&eacute;es apr&egrave;s les faits. Ce travail repose sur l&rsquo;identification de couches spatio-temporelles permettant notamment de reproduire la chronologie des faits et leur inscription dans l&rsquo;espace g&eacute;ographique. La strat&eacute;gie employ&eacute;e consiste &agrave; transformer les traces r&eacute;cup&eacute;r&eacute;es par les m&eacute;thodes du renseignement ouvert en &laquo;&nbsp;&eacute;vidences&nbsp;&raquo;, au sens de preuves mobilisables par la justice, mais aussi en tant qu&rsquo;objet qui s&rsquo;impose &agrave; la vue comme une v&eacute;rit&eacute;. L&#39;&eacute;vidence</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote17sym" name="sdfootnote17anc"><sup>17</sup></a></span></i></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> poss&egrave;de, en effet, ce double sens &eacute;tymologique de ce qui doit &ecirc;tre visible (&laquo;&nbsp;clair, apparent, manifeste&nbsp;&raquo;) et de ce qui est cr&eacute;dible (&laquo;&nbsp;digne de foi&nbsp;&raquo;), deux attributs qui d&eacute;pendent d&rsquo;une strat&eacute;gie argumentative dont l&rsquo;efficacit&eacute; n&rsquo;est vraiment mesurable qu&rsquo;&agrave; travers une &eacute;tude de r&eacute;ception. </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Ceci &eacute;tant, il est int&eacute;ressant de se pencher sur les efforts de persuasion &agrave; travers l&rsquo;argumentation (Breton, 1999) qui sont d&eacute;ploy&eacute;s par les narrateurs. Ils s&rsquo;appuient, d&#39;une part, sur une lecture rationnelle des faits, fond&eacute;e sur une approche scientifique, et de l&rsquo;autre, sur des proc&eacute;d&eacute;s rh&eacute;toriques qui visent &agrave; susciter l&#39;adh&eacute;sion du r&eacute;cepteur au sc&eacute;nario qui lui est soumis.</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Or, l&rsquo;une comme l&rsquo;autre de ces approches est confront&eacute;e &agrave; des difficult&eacute;s dans la mesure o&ugrave; la d&eacute;monstration dans une enqu&ecirc;te OSINT porte essentiellement sur des traces, c&rsquo;est-&agrave;-dire des empreintes polys&eacute;miques dont la particularit&eacute; est d&rsquo;indiquer d&rsquo;abord une absence, et d&rsquo;exiger, ensuite, un travail de reconstitution (Kr&auml;mer, 2012). L&rsquo;op&eacute;ration qui consiste &agrave; passer de l&rsquo;&eacute;tat de trace &agrave; celui de preuve et ensuite de connaissance entra&icirc;ne, d&rsquo;un c&ocirc;t&eacute;, une d&eacute;gradation de la substance de cette trace, puisque ne sont retenus que les &eacute;l&eacute;ments qui r&eacute;pondent aux besoins de l&rsquo;argumentation, et de l&rsquo;autre, une alt&eacute;ration suivie d&rsquo;une res&eacute;mantisation de la trace au sein d&rsquo;un nouveau r&eacute;cit. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Cette op&eacute;ration est par ailleurs similaire &agrave; la d&eacute;marche des historiens, au sujet de laquelle Paul Ricoeur exprimait les interrogations suivantes&nbsp;: </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-left:85px; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">&laquo; </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">C&#39;est &agrave; une herm&eacute;neutique qu&#39;il appartient d&#39;interpr&eacute;ter le sens de cette vis&eacute;e ontologique, par laquelle l&#39;historien, en se fondant sur des documents, cherche &agrave; atteindre ce qui fut, mais n&#39;est plus. Pour le dire dans un vocabulaire plus familier, comment interpr&eacute;ter la pr&eacute;tention de l&#39;histoire, quand elle construit son r&eacute;cit, &agrave; reconstruire quelque chose du pass&eacute;? Qu&#39;est-ce qui autorise &agrave; penser la construction comme reconstruction? C&#39;est en croisant cette question avec celle de l&#39;&laquo; irr&eacute;alit&eacute; &raquo; des entit&eacute;s fictives que nous esp&eacute;rons faire progresser simultan&eacute;ment les deux probl&egrave;mes de la &laquo; r&eacute;alit&eacute; &raquo; et de l&#39;&laquo; irr&eacute;alit&eacute; &raquo; dans la narration.</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> &raquo; (Ricoeur, 1985, p.12)</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Ricoeur interroge ici la pr&eacute;tention &agrave; exposer la r&eacute;alit&eacute; qui n&eacute;cessite de poser une question subsidiaire autour de la notion d&#39;autorit&eacute; dans la sph&egrave;re m&eacute;diatique, et plus encore dans l&rsquo;&eacute;cosyst&egrave;me num&eacute;rique. Nous employons &laquo;&nbsp;autorit&eacute;&nbsp;&raquo; au sens d&rsquo;Arendt (Arendt, 1989) qui la d&eacute;finit comme la capacit&eacute; &agrave; exercer un pouvoir sans coercition. Cette facult&eacute; d&eacute;pend &agrave; la fois de la situation d&rsquo;&eacute;nonciation et du statut des &eacute;nonciateurs. Aussi, dans l&#39;&eacute;cosyst&egrave;me num&eacute;rique qui privil&eacute;gie les logiques de popularit&eacute; sur celles de l&rsquo;autorit&eacute; de type professionnel ou scientifique (Le Deuff, 2011), et dans lequel la parole journalistique est r&eacute;guli&egrave;rement mise en doute, quelle efficacit&eacute; persuasive poss&egrave;de les enqu&ecirc;tes visuelles ?</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Pour convaincre, les r&eacute;cits d&eacute;passent g&eacute;n&eacute;ralement le stade de l&#39;exposition des faits pour atteindre celui de la d&eacute;monstration &agrave; partir de preuves. Cette derni&egrave;re &eacute;tape est d&rsquo;autant plus implacable qu&rsquo;elle prend vie au sein d&rsquo;une vid&eacute;o immersive qui simule la r&eacute;alit&eacute;. En ce sens, le dispositif technologique de la 3D, utilis&eacute; pour compenser l&rsquo;absence d&rsquo;images et pour transporter le r&eacute;cepteur au c&oelig;ur de l&rsquo;action, vient renforcer le propos en r&eacute;duisant le champ des possibles au seul sc&eacute;nario propos&eacute; par les journalistes. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Mais l&rsquo;efficacit&eacute; de la narration d&eacute;pend aussi de la capacit&eacute; des journalistes &agrave; resignifier les traces pour les transformer en connaissances indiscutables. Cette op&eacute;ration comme le souligne Weizman (Weizman, 2021) n&rsquo;est jamais neutre et le discours qui en r&eacute;sulte entre obligatoirement en concurrence avec d&rsquo;autres discours qui circulent dans l&rsquo;espace public, ce &laquo;&nbsp;forum&nbsp;&raquo; sous-entendu dans le mot &laquo;&nbsp;forensique&#39;&#39;. Aussi, l&rsquo;enjeu dans l&#39;acquisition des &eacute;vidences ne se limite pas &agrave; l&rsquo;art de la d&eacute;tection des traces, mais repose surtout sur celui de leur donner un sens. </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><br /> <span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">3.2 Le storytelling de la trace&nbsp;: une narration spectaculaire</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="background:#ffffff">Bruno Bachimont d&eacute;crit quatre proc&eacute;d&eacute;s rh&eacute;toriques pour articuler et pr&eacute;senter des documents ou des traces&nbsp;: l&rsquo;&eacute;num&eacute;ration, la narration, l&rsquo;argumentation et la perception. Il explique alors que&nbsp;: &ldquo;</span></span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal"><span style="background:#ffffff">la narration est la mani&egrave;re la plus facile &agrave; retenir pour relier des &eacute;l&eacute;ments h&eacute;t&eacute;rog&egrave;nes. Proc&eacute;d&eacute; abondamment utilis&eacute; en gestion des connaissances (le story telling), la narration permet d&rsquo;introduire de mani&egrave;re intelligible et appr&eacute;hendable un divers</span></span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="background:#ffffff">&rdquo; (Bachimont, 2016)</span></span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Le choix de la narration est celui privil&eacute;gi&eacute; en ce qui concerne les enqu&ecirc;tes &eacute;tudi&eacute;es dans la mesure o&ugrave; les traces, les preuves visuelles et les t&eacute;moignages sur lesquels repose l&rsquo;analyse sont nombreux et difficiles &agrave; appr&eacute;hender. Les journalistes ont fait le choix d&rsquo;une intelligibilit&eacute; facilit&eacute;e pour le spectateur qui se voit alors offrir une lecture dirig&eacute;e selon le sc&eacute;nario propos&eacute;&nbsp;:</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-left:76px; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none">&ldquo;</span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Lire une trace signifie int&eacute;grer l&rsquo;ordre perturb&eacute;, qui a permis la formation d&rsquo;une trace, &agrave; un nouvel ordre, et le transposer dans cet ordre ; cela se produit lorsque l&rsquo;&eacute;v&eacute;nement qui a donn&eacute; lieu &agrave; une trace est reconstruit &agrave; la mani&egrave;re d&rsquo;une narration. La s&eacute;mantique de la trace ne se d&eacute;ploie qu&rsquo;au sein d&rsquo;une &laquo; logique &raquo; de la narration, dans laquelle la trace se dote de son propre &laquo; lieu narr&eacute; &raquo;</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">.&rdquo; (Kr&auml;mer, 2012, p.5-6)</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">La narration journalistique produit un nouvel ordre du discours (&agrave; la fois au niveau de la construction des faits et au niveau de l&rsquo;ordonnancement des temporalit&eacute;s) qui se distingue du r&eacute;el tel qu&rsquo;il s&rsquo;est produit et des discours concurrents sur ce r&eacute;el, dont les discours officiels. Le travail journalistique en mati&egrave;re d&rsquo;investigation visuelle revisite le r&eacute;el pour, d&rsquo;une part, remettre en question les discours dominants et d&rsquo;autre part, proposer sa propre lecture en apportant des preuves nouvelles (potentiellement recevables par la justice dans l&rsquo;approche forensique). </font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">L&rsquo;un des premiers objectifs d&rsquo;un travail de narration est de faire tenir ensemble la diversit&eacute; des &eacute;l&eacute;ments collect&eacute;s pour ensuite constituer un r&eacute;cit limpide &agrave; destination d&rsquo;un public tr&egrave;s large. L&rsquo;herm&eacute;neutique du spectateur est de ce fait au centre du processus. Plus le travail narratif prend le dessus, plus il tend &agrave; imposer au lecteur un r&eacute;cit indiscutable compos&eacute; de &ldquo;significations pr&eacute;f&eacute;rentielles&nbsp;&raquo; (Morley, 1993) qui guident la lecture en r&eacute;duisant consid&eacute;rablement l&rsquo;horizon interpr&eacute;tatif des r&eacute;cepteurs. Cette op&eacute;ration ne nie pas la possibilit&eacute; d&rsquo;une lecture oppositionnelle ou n&eacute;goci&eacute;e, mais elle conserve une influence consid&eacute;rable sur la r&eacute;ception. &Agrave; l&rsquo;inverse, plus les traces, les donn&eacute;es ou les documents sont propos&eacute;s &agrave; la consultation de fa&ccedil;on ind&eacute;pendante, plus il devient ais&eacute; de les r&eacute;cup&eacute;rer, les d&eacute;composer et les interroger, en dehors d&rsquo;un cadrage journalistique strict</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote18sym" name="sdfootnote18anc"><sup>18</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">. </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Dans les enqu&ecirc;tes visuelles analys&eacute;es ici, le travail sur les traces finit par tracer une voie unique &agrave; suivre.</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><sup><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><a class="sdfootnoteanc" href="#sdfootnote19sym" name="sdfootnote19anc"><sup>19</sup></a></span></span></font></font></font></sup></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> Les vid&eacute;os op&egrave;rent une forme de lissage des traces dont le caract&egrave;re vari&eacute; est gomm&eacute; au sein d&rsquo;une d&eacute;monstration qui n&eacute;glige, justement, de parler de traces pour &eacute;voquer, plut&ocirc;t, des preuves visuelles concr&egrave;tes, quand bien m&ecirc;me ces derni&egrave;res sont inf&eacute;r&eacute;es. La d&eacute;monstration fait alors place &agrave; une narration spectaculaire qui rassemble au sein d&rsquo;une m&ecirc;me &ldquo;s&eacute;miosph&egrave;re&rdquo; des traces et donn&eacute;es h&eacute;t&eacute;rog&egrave;nes&nbsp;:</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; text-indent:1.27cm; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none">&ldquo;</span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">La trace collect&eacute;e, devenue spectacle, et li&eacute;e &agrave; un certain type de configuration du regard, acc&egrave;de &agrave; la pr&eacute;tention de cr&eacute;er une exploration, ou mieux, un panorama de la vie sociale. &raquo; </span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">(Jeanneret, 2019)</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:16px; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><a name="_heading=h.gjdgxs"></a></span></span></span></span></span></span></span></span></span><br /> <span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><b>Conclusion&nbsp;: ouvrir l&rsquo;approche forensique</b></font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Le journalisme OSINT dans son approche forensique poss&egrave;de, selon Weizman, un avantage par rapport &agrave; l&rsquo;approche &ldquo;l&eacute;gale&rdquo; ou &ldquo;l&eacute;giste&rdquo; qui pr&eacute;vaut dans les tribunaux, puisqu&rsquo;elle s&#39;inscrit pleinement dans la logique du forum, c&rsquo;est-&agrave;-dire d&rsquo;ouverture &agrave; la discussion publique la plus large. Mais cette ouverture suppose aussi, en amont, une accessibilit&eacute; des donn&eacute;es, qui ne se limite pas au seul enjeu de l&rsquo;acc&egrave;s mat&eacute;riel. La r&eacute;cup&eacute;ration d&rsquo;information &agrave; partir de sources ouvertes, nous l&rsquo;avons vu, est une condition n&eacute;cessaire aux enqu&ecirc;tes OSINT mais pas suffisante. Au-del&agrave; de la collecte, l&rsquo;enjeu principal de cette d&eacute;marche est celui de rendre intelligibles les informations r&eacute;cup&eacute;r&eacute;es. Aussi, une vraie ouverture des donn&eacute;es n&rsquo;est possible que si elle permet d&rsquo;&eacute;viter deux foss&eacute;s d&eacute;crits par Bruno Bachimont (Bachimont, 2010)&nbsp;: celui de l&rsquo;</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">intelligibilit&eacute;</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> qui renvoie aux conditions de compr&eacute;hension et d&rsquo;interpr&eacute;tation des informations, et celui de l&#39;</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">obsolescence</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> qui renvoie aux probl&eacute;matiques de conservation et de lecture des formats au fur et &agrave; mesure du temps. Or ces deux foss&eacute;s peuvent se rencontrer dans le cas les enqu&ecirc;tes visuelles. D&rsquo;une part parce qu&rsquo;elles finissent par mettre &agrave; distance le processus de construction, d&rsquo;autant plus que les vid&eacute;os deviennent elles-m&ecirc;mes des archives offrant une lecture fig&eacute;e des &eacute;v&egrave;nements, r&eacute;duisant par l&agrave; les conditions d&rsquo;intelligibilit&eacute;. D&rsquo;autre part, parce que les diff&eacute;rentes traces collect&eacute;es lors de l&rsquo;enqu&ecirc;te visuelle peuvent &ecirc;tre menac&eacute;es de disparition au fur et &agrave; mesure que le temps passe pour des raisons &eacute;videntes de conservation (manque d&rsquo;espace, dispersion des &eacute;l&eacute;ments de l&rsquo;enqu&ecirc;te, collaborations avec stockage sur diff&eacute;rents supports). </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm">&nbsp;</p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><b>R&eacute;f&eacute;rences bibliographiques </b></font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:8px; padding:0cm">&nbsp;</p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:8px; padding:0cm"><span style="line-height:200%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Arendt, H. (1989). </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">La crise de la culture</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">. Gallimard.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-top:8px; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Austin J. L. (1962). </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">How to Do Things with Words</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, Harvard University Press. Cambridge. </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Bachimont, B. (2010). La pr&eacute;sence de l&rsquo;archive&nbsp;: R&eacute;inventer et justifier. </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Intellectica</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">53‑54</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, 281‑309.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Bachimont, B. (2016). Traces, calcul et interpr&eacute;tation&nbsp;: De la mesure &agrave; la donn&eacute;e. </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Azimuth</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">7</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">(1), 13‑35.<a href="https://doi.org/10.1400/245293"> </a></span></span></font></font></font></span></font></span><a href="https://doi.org/10.1400/245293"><span style="font-variant:normal"><font color="#1155cc"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><u><span style="font-weight:normal">https://doi.org/10.1400/245293</span></u></span></font></font></font></span></font></span></a></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none">​​</span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#323232"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Breton</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#323232"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="background:#ffffff">, P. (2016). </span></span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#323232"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">L&#39;argumentation dans la communication</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#323232"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="background:#ffffff">, La D&eacute;couverte.</span></span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Briet, S. (1951). </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Qu&rsquo;est-ce que la documentation?</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> &Eacute;ditions documentaires, industrielles et techniques.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Charaudeau</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="background:#ffffff">, P. (2006). Discours journalistique et positionnements &eacute;nonciatifs. Fronti&egrave;res et d&eacute;rives, </span></span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Semen</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="background:#ffffff">, 22, mis en ligne le 01 mai 2007&nbsp;: http://journals.openedition.org/semen/2793 </span></span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:115%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Dagiral, E. et Parasie, S. (2011). Portrait du journaliste en programmeur&nbsp;: l&rsquo;&eacute;mergence d&rsquo;une figure du journaliste &ldquo;hacker&rdquo;, </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Les Cahiers du journalisme</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, n&deg; 22/23, pp. 144-154</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3">Hunter, M.L. (2011) L&#39;enqu&ecirc;te par hypoth&egrave;se&nbsp;: manuel du journaliste d&#39;investigation, UNESCO, [en ligne] http://markleehunter.free.fr/documents/SBI_french.pdf</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Jeanneret, Y. (2019). Complexit&eacute; de la notion de trace&nbsp;: De la traque au trac&eacute;. In B. Galinon-Melenec (&Eacute;d.), </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">L&rsquo;Homme trace&nbsp;: Perspectives anthropologiques des traces contemporaines</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> (p. 59‑86). CNRS &Eacute;ditions.<a href="http://books.openedition.org/editionscnrs/16683"> </a></span></span></font></font></font></span></font></span><a href="http://books.openedition.org/editionscnrs/16683"><span style="font-variant:normal"><font color="#1155cc"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><u><span style="font-weight:normal">http://books.openedition.org/editionscnrs/16683</span></u></span></font></font></font></span></font></span></a></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Kr&auml;mer, S. (2012). Qu&rsquo;est-ce donc qu&rsquo;une trace, et quelle est sa fonction &eacute;pist&eacute;mologique ? &Eacute;tat des lieux (C. Chamayou-Kuhn, Trad.). </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Trivium. Revue franco-allemande de sciences humaines et sociales - Deutsch-franz&ouml;sische Zeitschrift f&uuml;r Geistes- und Sozialwissenschaften</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">10</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, Article 10.<a href="https://doi.org/10.4000/trivium.4171"> </a></span></span></font></font></font></span></font></span><a href="https://doi.org/10.4000/trivium.4171"><span style="font-variant:normal"><font color="#1155cc"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><u><span style="font-weight:normal">https://doi.org/10.4000/trivium.4171</span></u></span></font></font></font></span></font></span></a></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Latour, B. (1985). Les &laquo; vues &raquo; de l&rsquo;esprit, </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Culture Technique, </span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">14 (n&deg; spécial </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Les &lsquo;vues&rsquo; de l &#39;esprit),</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> pp. 4-29.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; margin-bottom:16px; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Le Deuff, O. (2011). </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">La formation aux cultures num&eacute;riques. Une nouvelle p&eacute;dagogie pour une culture de l&rsquo;information &agrave; l&rsquo;heure du num&eacute;rique</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">. FYP &eacute;ditions.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Le Deuff, O. (2021). L&rsquo;Open Source Intelligence (OSINT)&nbsp;: Origine, d&eacute;finitions et port&eacute;e, entre convergence professionnelle et accessibilit&eacute; &agrave; l&rsquo;information. </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">I2D - Information, donnees documents</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">n&deg; 1</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">(1), 14‑20.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Le Deuff, Olivier. (2021). </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Hyperdocumentation</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">. Wiley-Iste.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Lemieux, C. (2001). Les formats de l&#39;égalitarisme&nbsp;: transformations et limites de la figure du journalisme-justicier dans la France contemporaine, </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Quaderni</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, n&deg;45, Automne 2001. Figures du journalisme&nbsp;: critique d&#39;un imaginaire professionnel. pp. 53-68.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Margot, P. (1999). Un changement de nom dans la continuit&eacute;, </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Revue internationale de criminologie et de police technique et scientifique,</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> 52(1), pp. 6-8.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Merzeau, L (2013). L&rsquo;intelligence des traces. </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Intellectica - La revue de l&rsquo;Association pour la Recherche sur les sciences de la Cognition (ARCo)</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, Association pour la Recherche sur la Cognition, 1 (59),p.115-135.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Morley</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="background:#ffffff">, D. (1993). &laquo;La r&eacute;ception des travaux sur la r&eacute;ception. Retour sur &laquo; </span></span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Le Public de Nationwide</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="background:#ffffff"> &raquo;, </span></span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Herm&egrave;s, La Revue</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="background:#ffffff">, vol. 11-12, no. 1-2, 1993, pp. 31-46.</span></span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Otlet, P. (1934). </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Trait&eacute; de documentation. Le livre sur le livre</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">. Palais Mondial.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Perrin, J. (1913), </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Les Atomes</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, Librairie F&eacute;lix Alcan, Nouvelles collections scientifiques </span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Ricoeur, P. (1985). </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Temps et R&eacute;cit&mdash;Tome 3 Le Temps racont&eacute;</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">. Le Seuil.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Roumanos, R., &amp; Le Deuff, O. (2021). S&rsquo;extraire de l&rsquo;imm&eacute;diatet&eacute; de l&rsquo;&eacute;v&eacute;nement ou la tentation d&rsquo;un &laquo;  journalisme irr&eacute;ductible  &raquo;. </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Communication. Information m&eacute;dias th&eacute;ories pratiques</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Vol. 38/1</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, Article Vol. 38/1.<a href="https://doi.org/10.4000/communication.13925"> </a></span></span></font></font></font></span></font></span><a href="https://doi.org/10.4000/communication.13925"><span style="font-variant:normal"><font color="#1155cc"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><u><span style="font-weight:normal">https://doi.org/10.4000/communication.13925</span></u></span></font></font></font></span></font></span></a></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#323232"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Roumanos</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#323232"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="background:#ffffff">, R. (2021). Les promesses et les d&eacute;fis journalistiques de l&rsquo;</span></span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#323232"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">Open Source Intelligence</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#323232"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="background:#ffffff"> (OSINT). </span></span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#323232"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">I2D - Information, donn&eacute;es &amp; documents</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#323232"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="background:#ffffff">, 1, 45-50. </span></span></span></font></font></font></span></font></span><a href="https://doi.org/10.3917/i2d.211.0045"><span style="font-variant:normal"><font color="#1155cc"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">https://doi.org/10.3917/i2d.211.0045</span></span></font></font></font></span></font></span></a><span style="font-variant:normal"><font color="#2d2d2d"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"> </font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Weizman, E. (2021). </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><i><span style="font-weight:normal">La v&eacute;rit&eacute; en ruines</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:12pt"><font size="3"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"> (Illustrated &eacute;dition). Zones.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="left" style="border:none; padding:0cm">&nbsp;</p> <p align="left" style="border:none; padding:0cm">&nbsp;</p> <div id="sdfootnote1"> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote1anc" name="sdfootnote1sym">1</a>Collectif de journalistes d&rsquo;investigation sp&eacute;cialis&eacute;s dans les techniques OSINT fond&eacute; en 2014 au Royaume-Uni par Eliot Higgins. &Agrave; son actif, plusieurs enqu&ecirc;tes internationales retentissantes qui ont entra&icirc;n&eacute; des actions en justice comme l&#39;enqu&ecirc;te sur le tir qui a caus&eacute; la chute du Vol MH17 de la Malaysia Airlines au-dessus de l&rsquo;Ukraine en 2014 </font></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote2"> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote2anc" name="sdfootnote2sym">2</a>L&#39;enqu&ecirc;te r&eacute;alis&eacute;e par Yousur Al-Hlou, Malachy Browne, John Woo et David M. Halbfinger est accessible &agrave; l&rsquo;adresse suivante : https://www.nytimes.com/video/world/middleeast/100000005933727/israel-gaza-medic-killed-rouzan-najjar.html</font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote3"> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote3anc" name="sdfootnote3sym">3</a>L&rsquo;enqu&ecirc;te r&eacute;alis&eacute;e par Asia Ballufier et Antoine Schirer est accessible &agrave; l&rsquo;adresse suivante : https://www.lemonde.fr/police-justice/video/2019/10/17/gilets-jaunes-comment-un-policier-a-tire-au-lbd-40-dans-la-tete-d-un-manifestant_6015828_1653578.html</font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote4"> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote4anc" name="sdfootnote4sym">4</a>L&rsquo;enqu&ecirc;te r&eacute;alis&eacute;e par Dmitriy Khavin, Haley Willis, Evan Hill, Natalie Reneau, Drew Jordan, Cora Engelbrecht, Christiaan Triebert, Stella Cooper, Malachy Browne and David Botti est accessible &agrave; l&rsquo;adresse suivante https://www.nytimes.com/video/us/politics/100000007606996/capitol-riot-trump-supporters.html</font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote5"> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote5anc" name="sdfootnote5sym">5</a>L&rsquo;enqu&ecirc;te r&eacute;alis&eacute;e par Antoine Schirer, Emile Costard, Amanda Jacquel, Lucas Roxo et le Service vid&eacute;o du Monde est accessible &agrave; l&rsquo;adresse suivante : https://www.lemonde.fr/police-justice/video/2021/06/02/enquete-video-en-seine-saint-denis-comment-une-operation-de-police-a-vire-au-chaos_6082504_1653578.html</font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote6"> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote6anc" name="sdfootnote6sym">6</a>Entretien r&eacute;alis&eacute; le 17 f&eacute;vrier 2021 </font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote7"> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote7anc" name="sdfootnote7sym">7</a>Entretien r&eacute;alis&eacute; le 23 mars 2021 </font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote8"> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote8anc" name="sdfootnote8sym">8</a>Entretien r&eacute;alis&eacute; le 16 juin 2021 </font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote9"> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote9anc" name="sdfootnote9sym">9</a>Le texte de pr&eacute;sentation des enqu&ecirc;tes visuelles du NYT pr&eacute;cise la m&eacute;thode et la vis&eacute;e des journalistes : &ldquo; Using evidence that&rsquo;s hidden in plain sight, our investigative journalists present a definitive account of the news &mdash; from the Las Vegas massacre to a chemical attack in Syria&rdquo; (En utilisant de preuves cach&eacute;es mais devant nos yeux, nos journalistes d&#39;investigation rendent compte de mani&egrave;re d&eacute;finitive de l&#39;actualit&eacute; &ndash; du massacre de Las Vegas &agrave; une attaque chimique en Syrie) </font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote10"> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote10anc" name="sdfootnote10sym">10</a>La premi&egrave;re mission du service vid&eacute;o a &eacute;t&eacute; de r&eacute;aliser des plateaux t&eacute;l&eacute;vis&eacute;s offrant aux journalistes de la r&eacute;daction l&rsquo;occasion de parler de leurs articles et de sujets d&rsquo;actualit&eacute;. Entre fin 2016 et d&eacute;but 1017, les vid&eacute;os explicatives ont &eacute;t&eacute; introduites, suivies, fin 2019, par les enqu&ecirc;tes. Ce n&rsquo;est qu&rsquo;en septembre 2020 qu&rsquo;un poste a &eacute;t&eacute; cr&eacute;&eacute; sp&eacute;cifiquement pour les enqu&ecirc;tes, occup&eacute;, depuis, par Asia Ballufier. </font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote11"> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote11anc" name="sdfootnote11sym">11</a>Asia Ballufier : &ldquo;La priorit&eacute; pour nous c&rsquo;est l&rsquo;accessibilit&eacute; de la vulgarisation, la clart&eacute; du propos et l&rsquo;utilisation du visuel pour soutenir l&rsquo;explication. Nous avons de l&rsquo;exp&eacute;rience dans la vulgarisation de sujets complexes, et je pense que c&rsquo;est l&agrave; notre valeur ajout&eacute;e par rapport &agrave; plein de gens qui font de l&rsquo;investigation OSINT&rdquo;. Propos recueillis le 23 mars 2021 </font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote12"> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote12anc" name="sdfootnote12sym">12</a>Parmi les prix re&ccedil;us r&eacute;cemment : deux &laquo; News and Documentary Emmys &raquo;, un &laquo; Overseas Press Club of America Award &raquo;, le &laquo; 2019 World Digital Media Awards &raquo; et un &laquo; Robert Kennedy Human Rights Award &raquo;.</font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote13"> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote13anc" name="sdfootnote13sym">13</a><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:9pt"><font size="2"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Pierre Margot, sp&eacute;cialiste en sciences criminelles, revient sur l&#39;&eacute;tymologie du mot &ldquo;forensique&rdquo; issu du latin </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:9pt"><font size="2"><i><span style="font-weight:normal">forum</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:9pt"><font size="2"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, place publique et lieu de jugement dans l&rsquo;antiquit&eacute;. (Pierre Margot, 1999)</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote14"> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote14anc" name="sdfootnote14sym">14</a>l&rsquo;interpellation de Makam Keb&eacute;, les 3 tirs de la police, dont celui qui blesse &agrave; l&rsquo;&oelig;il Fatouma Keb&eacute; et l&rsquo;arrestation de Mohamed Keb&eacute;</font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote15"> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote15anc" name="sdfootnote15sym">15</a>Cette dimension est pr&eacute;sente dans les grandes enqu&ecirc;tes journalistiques o&ugrave; le travail du journaliste est souvent mis en sc&egrave;ne. </font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="left" style="border:none; padding:0cm">&nbsp;</p> </div> <div id="sdfootnote16"> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote16anc" name="sdfootnote16sym">16</a><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:9pt"><font size="2"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Notons que pour les journalistes du service d&rsquo;investigations visuelles du NYT, l&rsquo;enqu&ecirc;te OSINT permet de participer &agrave; rendre justice en composant des &eacute;l&eacute;ments de preuves susceptibles d&rsquo;&ecirc;tre utilis&eacute;s lors d&rsquo;un proc&egrave;s. Pour le Monde, en revanche, le journaliste ne peut se muer en justicier : &laquo; notre mission n&rsquo;est pas de faire justice. Nous recherchons des &eacute;l&eacute;ments de v&eacute;rit&eacute;. S&rsquo;ils peuvent servir la justice, c&rsquo;est tant mieux &raquo; selon Asia Ballufier.</span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Times New Roman, serif"><font style="font-size:9pt"><font size="2"> </font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:9pt"><font size="2"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">Dans le cas du NYT, il s&rsquo;agit de jouer un r&ocirc;le dans le parcours judiciaire d&rsquo;une affaire. Pour le Monde, de prendre l&rsquo;opinion &agrave; t&eacute;moin afin de signaler une injustice et de susciter l&rsquo;indignation.</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote17"> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote17anc" name="sdfootnote17sym">17</a><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:9pt"><font size="2"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">F&eacute;lix Gaffiot, </span></span></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:9pt"><font size="2"><i><span style="font-weight:normal">Dictionnaire Latin-Fran&ccedil;ais</span></i></font></font></font></span></font></span><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:9pt"><font size="2"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">, Hachette, 1934, p.610</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote18"> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote18anc" name="sdfootnote18sym">18</a><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:9pt"><font size="2"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">De tels exemples existent dans la presse comme le projet du Guardian consacr&eacute; aux violences polici&egrave;res (The Counted : </span></span></font></font></font></span></font></span><a href="https://www.theguardian.com/us-news/ng-interactive/2015/jun/01/the-counted-police-killings-us-database"><span style="font-variant:normal"><font color="#1155cc"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:9pt"><font size="2"><span style="font-style:normal"><u><span style="font-weight:normal">https://www.theguardian.com/us-news/ng-interactive/2015/jun/01/the-counted-police-killings-us-database</span></u></span></font></font></font></span></font></span></a><span style="font-variant:normal"><font color="#000000"><span style="text-decoration:none"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:9pt"><font size="2"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal">) ou celui de Foresinc Architecture sur le mouvement Black Lives Matter : https://blmprotests.forensic-architecture.org/</span></span></font></font></font></span></font></span></span></span></span></span></span></span></p> </div> <div id="sdfootnote19"> <p align="justify" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:always"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font size="2"><a class="sdfootnotesym" href="#sdfootnote19anc" name="sdfootnote19sym">19</a>Sybille Kr&auml;mer montre que l&rsquo;&eacute;tymologie allemande du mot trace (&ldquo;Spur&rdquo;) aboutit une vision quasi normalis&eacute;e : &ldquo;&laquo; In der Spur bleiben &raquo; (&laquo; rester sur la voie &raquo;) signifie donc suivre un cours sp&eacute;cifique, &agrave; la mani&egrave;re dont le train suit des rails ou un t&eacute;l&eacute;ph&eacute;rique suit un c&acirc;ble porteur. De l&rsquo;acte consistant &agrave;</font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p align="left" style="border:none; padding:0cm"><span style="font-variant:normal"><span style="font-style:normal"><span style="font-weight:normal"><span style="line-height:100%"><span style="page-break-inside:auto"><span style="orphans:2"><span style="widows:2"><span style="text-decoration:none"><span style="page-break-before:auto"><span style="page-break-after:auto"><font color="#000000"><font face="Arial, serif"><font style="font-size:9pt"><font size="2">chercher une piste, nous sommes ainsi arriv&eacute;s &agrave; une op&eacute;ration r&eacute;glement&eacute;e, voire, (...), &agrave; une norme !&rdquo;</font></font></font></font></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></p> </div>